Sądy I i II instancji nie uznały roszczenia za uzasadnione. Wskazały, że ustawodawca w art. 87 p.u.n. zabronił upadłemu i zarządcy spełniania świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem, w okresie od dnia ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu do dnia uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu albo o umorzeniu postępowania. „Spełnianie świadczeń", o którym mowa w tym przepisie, nie stanowi nowej czynności prawnej, a jedynie realizację zobowiązania, które powstało już wcześniej, przed ogłoszeniem upadłości. Należy zatem przyjąć, że wierzytelność pozwanej, która została uregulowana przez powódkę, wynikała z ważnej czynności prawnej stron, dokonanej przed ogłoszeniem jej upadłości z możliwością zawarcia układu.
Powód wniósł skargę kasacyjną, w której zarzucił m.in. naruszenie art. 87 p.u.n. poprzez uznanie, że świadczenie spełnione wbrew zakazowi wynikającemu z tego przepisu nie stanowi świadczenia nienależnego.
Sąd Najwyższy uznał zarzut naruszenia art. 87 p.u.n. za zasadny. Wskazał jednak, że pozwany, który uzyskał z masy upadłości świadczenie, nie wiedział, że jest ono nienależne. To, że świadczenie było nienależne, spowodowane zostało wyłącznie niezgodnym z prawem zachowaniem upadłego, któremu sąd upadłościowy powierzył zarząd masą upadłości. W tej sytuacji żądanie syndyka po zmianie postępowania upadłościowego na upadłość likwidacyjną zwrotu otrzymanego przez pozwanego świadczenia nie znajduje usprawiedliwienia i sprzeciwiałaby się zasadom współżycia społecznego.
Sylwia Dąbrowska-Pacan, adwokat w warszawskim biurze Rödl & Partner
W przypadku ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu i powierzenia zarządu masą upadłości upadłemu, spełnienie przez upadłego świadczenia na rzecz wierzyciela, którego wierzytelność objęta została układem, pozbawione jest podstawy prawnej. Zgodnie z art. 87 p.u.n. będącym przepisem bezwzględnie obowiązującym, upadły albo zarządca nie mogą spełniać świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem. W komentowanej sprawie wierzytelność pozwanego do upadłego o zapłatę za dostarczony towar wynikała z zobowiązania powstałego przed ogłoszeniem upadłości z możliwością zawarcia układu powódki. Przed ogłoszeniem upadłości nastąpiło również spełnienie świadczenia przez pozwanego (dostarczeniu powódce towaru). Natomiast już po dacie ogłoszenia upadłości stało się wymagalne roszczenie pozwanego o zapłatę. Art. 272 p.u.n. nakazuje objąć układem każdą istniejącą w dniu ogłoszenia upadłości wierzytelność, a więc także wierzytelności jeszcze niewymagalne. Zgodnie zaś z art. 61 p.u.n. z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego stał się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Upadły, któremu powierzono zarząd masą upadłości, może dokonywać tylko takich czynności, na jakie pozwala mu prawo upadłościowe. Zatem podstawa prawna świadczenia istniejąca przed ogłoszeniem upadłości, odpadła wobec masy upadłości z chwilą jej ogłoszenia. W konsekwencji osoby zarządzające masą upadłości mają roszczenie o zwrot spełnionego na rzecz pozwanego świadczenia jako świadczenia nienależnego.
Wskazać jednak należy, że art. 411 k.c. przewiduje wiele wyjątków, w których odpada obowiązek zwrotu nienależnie uzyskanego świadczenia (np. jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego).
W komentowanej sprawie pozwany przez kilkanaście miesięcy nie wiedział, że otrzymał świadczenie nienależne. Będąc w dobrej wierze i przekonaniu o przysługującej mu należności, nie musiał się liczyć z obowiązkiem zwrotu uzyskanej zapłaty. Wyłączną odpowiedzialność za zaistniałą sytuację ponosi upadły i nadzorujący go nadzorca sądowy oraz sąd upadłościowy. To zachowanie upadłego naraziło pozwanego na utratę możliwości zgłoszenia przysługującej mu wierzytelności na listę wierzytelności objętych układem i możliwości wpływania na to, jak ostatecznie ma wyglądać układ. W tej sytuacji, dla oceny tego, czy pozwany jest obowiązany zwrócić masie upadłości uzyskane świadczenie, istotna jest również okoliczność, że do masy upadłości weszło to, co pozwany świadczył na rzecz upadłego i okoliczność, że z roszczeniem o zwrot nienależnego świadczenia wystąpił syndyk masy upadłości po zmianie postępowania upadłościowego na upadłość likwidacyjną. Po pogorszeniu sytuacji masy upadłości, gdzie zostało to spowodowane wyłącznie niezgodnym z prawem zachowaniem upadłego i brakiem reakcji na to zachowanie nadzorujących upadłego, żądanie syndyka nie znajduje usprawiedliwienia i nie zasługuje na ochronę. Nie można uczciwego przedsiębiorcy karać za błędy upadłego, syndyka i sędziego komisarza.
