Przykład
Jeśli postępowanie zostałoby wszczęte tuż przed negocjowaną przez wiele miesięcy transakcją sprzedaży nieruchomości, możliwe będzie jej zablokowanie, poprzez ustanowienie zakazu zbywania majątku. Jeśli spółka korzysta z pomocy publicznej w formie grantu wypłacanego transzami, możliwe będzie zablokowanie kolejnych transz, nawet jeśli podmiot zbiorowy formalnie spełnił wymogi ich wypłaty przewidziane w umowie o dofinansowanie.
Projekt przewiduje również możliwość ustanowienia zabezpieczenia majątkowego (np. w formie hipoteki) na mieniu podmiotu zbiorowego na poczet ewentualnych kar i kosztów sądowych oraz możliwość zastosowania zarządu przymusowego.
Rewolucja czy ewolucja
Projekt nowych regulacji zapowiada prawdziwą rewolucję w podejściu w tej części otoczenia prawnego przedsiębiorców, która obejmuje szeroko rozumiane mechanizmy represyjne. Świadczy o tym nie tylko zaostrzenie i poszerzenie katalogu kar i środków karnych wyraźnie akcentujące odpowiedzialność finansową. Istotne jest przede wszystkim wspomniane już zniesienie tej przesłanki odpowiedzialności spółki, która w praktyce w znacznej mierze odpowiadała za niewydolność dotychczasowej regulacji. Skoro bowiem nie będzie już konieczne prawomocne skazanie konkretnej osoby fizycznej działającej w szeroko pojętym interesie podmiotu zbiorowego, postępowanie sankcyjne wobec spółki będzie mogło toczyć się równolegle ze śledztwem przeciwko sprawcy przestępstwa.
Wszystko wskazuje zatem, że nowa regulacja faktycznie stanowić będzie zupełnie nowy mechanizm otwierający praktycznie – a nie tylko teoretycznie – drogę do odpowiedzialności sankcyjnej podmiotów zbiorowych.
Co się zmieni dla firm
Projekt przewiduje kilka mechanizmów, których zastosowanie może w istotny sposób wpłynąć na bieżące funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Po pierwsze, są to oczywiście wysokie kary, nie tylko finansowe. Większość ze środków karnych oraz zapobiegawczych również w istotny sposób może wpłynąć na ograniczenie zdolności operacyjnych przedsiębiorstwa.
Po drugie, istotną nowością będzie możliwość ustanowienia tzw. zarządu przymusowego, w stosunku do podmiotu, wobec którego toczy się postępowanie, czyli wprowadzenie do spółki zewnętrznego zarządcy posiadającego licencję doradcy restrukturyzacyjnego.
Może to nastąpić, jeśli zaistnieje konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa lub w celu zabezpieczenia wykonania orzeczonej wobec tego podmiotu kary lub środków karnych. Konieczne będzie także wykazanie, że zachodzi duże prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego w związku z działalnością podmiotu zbiorowego, a jego dalsza działalność mogłaby spowodować popełnienie kolejnego przestępstwa, wyrządzić szkodę Skarbowi Państwa lub innej osobie, lub utrudniałaby prowadzenie postępowania karnego (np. przeciwko osobie fizycznej) lub postępowania karnego w sprawie odpowiedzialności samej spółki. Zarządu przymusowego nie powinno stosować się, jeżeli wystarczający będzie inny środek zapobiegawczy.
O ile warunki zastosowania tego mechanizmu są dość rygorystyczne, o tyle wdrożenie go w konkretnej sytuacji oznaczać będzie faktyczną utratę kontroli nad spółką na czas trwania postępowania.
Po trzecie, jednym z kluczowych zagadnień projektowanej ustawy jest ocena tzw. należytej staranności członków organów spółek oraz osób działających w ich imieniu lub w interesie. Od tego, czy jej dochowano, może zależeć wymiar ewentualnej kary, orzeczenie przepadku składników lub praw majątkowych przedsiębiorstwa, oraz – w niektórych przypadkach – nawet zwolnienie spółki od odpowiedzialności.
Zwolnienie takie będzie możliwe, jeśli wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu, zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach zarówno w organizacji przedsiębiorstwa, jak i w nadzorze nad tą działalnością.
Ciężar dowodu w przedmiocie udowodnienia zachowania należytej staranności spoczywać będzie na podmiocie zbiorowym. Dlatego kluczowe stanie się wdrożenie odpowiednich mechanizmów compliance przeciwdziałających nadużyciom wewnętrznym, np. poprzez wdrożenie procedur postępowania na wypadek zgłoszenia nieprawidłowości przez sygnalistów, wyznaczenie organów lub osób nadzorujących przestrzeganie przepisów ustawy oraz odpowiednie szkolenia pracowników.
Prawo (nie) działa wstecz
Gdy w momencie orzekania obowiązują inne przepisy, niż w czasie popełnienia przestępstwa, generalne zasady prawa karnego nakazują stosowanie dotychczasowej regulacji, jeśli jest ona względniejsza dla sprawcy. W przypadku omawianego projektu ustawodawca zdecydował się na zmianę podejścia. Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych będzie miała zastosowanie również do czynów popełnionych przed dniem jej wejścia w życia, pod warunkiem spełnienia ogólnych przesłanek odpowiedzialności z dotychczasowej ustawy.
Justyna Papież consultant, aplikant adwokacki, Olesiński&Wspólnicy
Salwador Milczanowski senior counsel, adwokat, Olesiński&Wspólnicy
