Wspólnik nie zatrudni się jako prezes na umowę o pracę

Spory na tle zatrudniania wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której udziały skupione są w jednym ręku, wynikały od lat na tle objęcia takich osób ubezpieczeniem społecznym. Ściślej rzecz biorąc, ujawniały się, gdy taki wspólnik zaczynał korzystać ze świadczeń z ZUS, najczęściej zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego.

Zamknięty katalog

O włączeniu do ubezpieczenia społecznego decyduje przynależność do grupy podmiotów określonej w art. 6 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2019 r., poz. 300 ze zm.). Przystąpienie do ubezpieczenia i opłacanie składki przez podmiot nienoszący cech podmiotu ubezpieczenia nie stanowi przesłanki objęcia – z mocy ustawy – tym ubezpieczeniem (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 11 lutego 1999 r., II UKN 461/98, OSNAPiUS 2000 Nr 7, poz. 286; z 19 lutego 2008 r., II UK 122/07; z 17 marca 2016 r., III UK 83/15; z 6 grudnia 1990 r., II UR 9/90, OSP 1991 z. 7-8, poz. 172; z 23 września 1998 r., II UKN 229/98, OSNAPiUS 1999 Nr 7, poz. 627).

Czytaj także: Nadzorowany wspólnik spółki może być jej pracownikiem

Wspólnicy spółek kapitałowych, także jako członkowie zarządów tych spółek, nie są podmiotami ubezpieczeń społecznych. Relacje zachodzące między nimi a spółką mają charakter korporacyjny, także gdy dotyczą zobowiązania wspólnika do oznaczonych w umowie spółki powtarzających się świadczeń niepieniężnych za wynagrodzeniem (art. 176 kodeksu spółek handlowych).

Obowiązek ubezpieczenia społecznego – zgodnie z art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej – obejmuje tylko wspólników jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jako prowadzących działalność pozarolniczą.

Status pracowniczy

Spółka kapitałowa może jednak uregulować status prawny członka zarządu, będącego jednocześnie jej udziałowcem, przez zatrudnienie go na podstawie stosunku pracy.

Dopuszczalność zawierania umów o pracę z członkami zarządu spółki czy innymi osobami zarządzającymi zakładem pracy w imieniu pracodawcy na podstawie umowy o pracę nie budzi obecnie sporów, chociaż wcześniej nawet to było podważane ze względu na brak podporządkowania. Tradycyjne hierarchiczne podporządkowanie rozumiane jest bowiem jako obowiązek wykonywania przez pracownika poleceń pracodawcy i obowiązek stosowania się do dyspozycji pracodawcy nawet w technicznym zakresie działania. Podporządkowanie osoby zarządzającej polega natomiast na wyznaczeniu pracownikowi przez pracodawcę zadań bez ingerowania w sposób ich wykonania. W takim systemie podporządkowania pracodawca określa godziny pracy i wyznacza zadania, natomiast sposób realizacji tych zadań pozostawia pracownikowi (wyroki SN: z 7 września 1999 r., I PKN 277/99, OSNP 2001 nr 1, poz. 18; z 9 września 2004 r., I PK 659/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 139).

Kwestia podporządkowania

W uzasadnieniu wyroku z 12 maja 2011 r. (II UK 20/11) SN zauważył również, że na to, iż osoba zarządzająca zakładem może być zatrudniona na podstawie stosunku pracy, wskazują liczne przepisy kodeksu pracy regulujące tę kwestię (por. art. 128 § 2 pkt 2, art. 131 § 2, art. 132 § 2 pkt 1, art. 149 § 2, art. 1514 § 1, art. 1515 § 4, art. 1517 § 5 pkt 1, art. 24126 § 2).

Z art. 24126 § 2 k.p. wynika wprost, że osoba zarządzająca w imieniu pracodawcy zakładem pracy może być zatrudniona na podstawie stosunku pracy lub na innej podstawie niż stosunek pracy. Status pracowniczy osób sprawujących funkcje organów zarządzających zakładami pracy (w tym także funkcję członka zarządu spółki) nie wynika z faktu spełniania przez te osoby wszystkich cech stosunku pracy z art. 22 § 1 k.p., lecz z decyzji ustawodawcy o włączeniu tych osób do kategorii pracowników, pomimo braku podporządkowania kierownictwu pracodawcy pojmowanego w tradycyjny sposób.

Jednak nawet tak rozumiane podporządkowanie może zaistnieć tylko w przypadku rozdzielenia osoby pracodawcy i pracownika. Nie można o nim mówić wtedy, kiedy jedna i ta sama osoba wyznacza zadania pracownicze, a następnie sama je wykonuje. Blokuje to możliwość zatrudnienia jedynego wspólnika spółki z o.o. na stanowisku prezesa jej jednoosobowego zarządu, w charakterze pracownika.

W orzecznictwie wskazuje się, że stanowiłoby to wyraz niemożliwego pojęciowo podporządkowania „samemu sobie" (por. np. uchwała SN z 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 nr 18 poz. 227). Przyjmuje się, że zatrudnienie właściciela spółki jako jej pracownika prowadziłoby do swoistej symbiozy pracy i kapitału, sprzecznej z aksjologią prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych, opartą co do zasady na założeniu oddzielania kapitału oraz pracy. Dlatego w wyroku z 11 września 2013 r. (II UK 36/13) uznano, że jedyny (lub niemal jedyny) wspólnik spółki z o.o. co do zasady nie może pozostawać z tą spółką w stosunku pracy, gdyż w takim przypadku status wykonawcy pracy (pracownika) zostaje „wchłonięty" przez status właściciela kapitału (pracodawcy). Inaczej mówiąc, tam gdzie status wykonawcy pracy (pracownika) zostaje zdominowany przez właścicielski status wspólnika spółki z o.o., nie może być mowy o zatrudnieniu w ramach stosunku pracy wspólnika, który w takiej sytuacji wykonuje czynności (nawet typowo pracownicze) na rzecz samego siebie (we własnym interesie) i na swoje własne ryzyko produkcyjne, gospodarcze i socjalne. Jedyny wspólnik jest od pracodawcy (spółki z o.o.) niezależny ekonomicznie, gdyż – skoro do przesunięcia majątkowego dochodzi w ramach majątku samego wspólnika – nie zachodzi przesłanka odpłatności pracy, a ponadto dyktuje mu sposób działania jako zgromadzenie wspólników.

Większościowy pakiet

Zagadnienie komplikuje się bardziej przy umowach o pracę zawieranych przez spółkę z zarządcą-właścicielem większościowego udziału. Pojęcie „niemal jedyny udziałowiec" lub „udziałowiec iluzoryczny" nie są zdefiniowane. Nasuwa to pytanie, przy jakim stosunku udziałów w kapitale spółki dominujący wspólnik staje się wspólnikiem nieomal jedynym, który nie może być pracownikiem.

W orzecznictwie przyjęto na przykład, że nie może budzić wątpliwości, iż w spółce dwuosobowej, w której jeden ze wspólników zachował 99 na 100 udziałów, ma on pozycję właścicielską tak dalece dominującą, że nie może być własnym pracodawcą. Taka skala większości udziałów (przewagi głosów) oraz sposób jej wykorzystywania nakazuje traktować stosunki pracy w wieloosobowej spółce z o.o. na równi ze stosunkami w spółce jednoosobowej, której konstrukcja prawna nie ma odpowiednika na gruncie prawa pracy, gdyż w jej ramach stosunek tego prawa byłby pozbawiony zasadniczych elementów konstrukcyjnych (por. np. uchwałę SN z 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 Nr 18, poz. 227; wyrok SN z 16 grudnia 1998 r., II UKN 394/98, OSNAPiUS 2000 Nr 4, poz. 159, z glosą Z. Hajna, OSP 2000 Nr 12, poz. 177).

Podległe stanowisko...

Te rozważania dotyczyły zatrudniania na podstawie umów o pracę na stanowisku zarządczym. Odmiennie sytuacja może się jednak kształtować w przypadku stanowisk wykonawczych (tj. pracowników nie zarządzających zakładem pracy).

Możliwość zatrudnienia wspólnika wieloosobowej spółki z o.o. na podstawie umowy o pracę na stanowisku wykonawczym nie budzi wątpliwości. Własność wkładu (udziału) kapitałowego w spółce nie kłóci się bowiem z jednoczesną pracą w spółce. Wspólnik, który jest w stanie podołać obowiązkom świadczenia pracy na rzecz spółki, nie może być zaś zmuszany do zatrudnienia przy tej pracy innej osoby, jeżeli woli takie obowiązki wykonywać osobiście w ramach zatrudnienia o naturze pracowniczej.

Wymaga się jednak, by taki wspólnik był poddany zarówno ekonomicznej zależności od swojego pracodawcy (spółki), jak i formalnemu nadzorowi sprawowanemu przez zgromadzenie wspólników, na którym posiadane przez wspólnika-zarządcę udziały własnościowe nie dają mu statusu wspólnika dominującego, samodzielnie decydującego w sprawach istotnych dla spółki (por. wyroki SN: z 16 grudnia 2008 r., I UK 162/08, Monitor Prawniczy 2009 nr 5, s. 268; z 9 czerwca 2010 r., II UK 33/10).

Ta sama osoba może więc być wspólnikiem spółki wieloosobowej i być zatrudniona przez tę spółkę jako jej pracownik. Jednak stosunek pracy między tymi stronami musi się charakteryzować wszystkimi istotnymi cechami wymienionymi w art. 22 § 1 k.p. (por. wyrok SN z 1 czerwca 2010 r., II UK 34/10).

... bez względu na udziały

Powstaje pytanie, czy możliwe jest zatrudnienie na podstawie umowy o pracę na stanowisku wykonawczym wspólnika spółki jednoosobowej lub z udziałem dominującym. SN w uzasadnieniu wyroku z 7 marca 2018 r. (I UK 575/16) uznał to za dopuszczalne. Warunkiem takiego zatrudnienia jest:

? po pierwsze – aby funkcje zarządu wykonywały inne osoby,

? po drugie – żeby praca spełniała warunki pracy właściwej dla stosunku pracy.

W orzeczeniu z 13 września 2016 r. (III UK 226/15) SN doprecyzował, że jedyny wspólnik nie ma prawa wówczas angażować się w bieżącą działalność zarządczą spółki.

Trzeba jednak pamiętać, że wcześniejsze orzeczenia zawierały argumentację wykluczającą nawet taką możliwość. Korzystając z takiej formy zatrudnienia, należy więc mimo wszystko liczyć się z tym, że ZUS może próbować podważyć tytuł takiego ubezpieczenia.