Likwidacja oddziału przedsiębiorcy zagranicznego

Różne procedury dla polskiego i zagranicznego przedsiębiorcy

Aktualne przepisy prawa polskiego nie przewidują szczególnej procedury likwidacji oddziału przedsiębiorcy polskiego utworzonego na terytorium Polski. W konsekwencji sposób zakończenia działalności takiego oddziału oraz zaspokojenia związanych z nim zobowiązań pozostaje w gestii przedsiębiorcy polskiego i nie wiąże się z dodatkowymi restrykcjami lub obowiązkami. Jedynym formalnym obowiązkiem przedsiębiorcy polskiego jest wykreślenie oddziału z właściwych rejestrów publicznych.

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja przedsiębiorcy zagranicznego. Zgodnie z art. 92 pkt 2 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej („USDG"), do likwidacji oddziału będącej następstwem decyzji przedsiębiorcy zagranicznego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu spółek handlowych („KSH") o likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Oznacza to nałożenie na przedsiębiorcę zagranicznego m.in. obowiązku formalnego przeprowadzenia likwidacji, ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym („MSiG") o otwarciu likwidacji i wezwania wierzycieli do zgłaszania wierzytelności oraz sporządzania przez okres likwidacji sprawozdań finansowych wymaganych przepisami KSH oraz ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości. Wreszcie, co często bywa największą dolegliwością, likwidacja oddziału przedsiębiorcy zagranicznego nie może zostać zakończona przed upływem 6-miesięcy od dnia publikacji ogłoszenia o otwarciu likwidacji w MSiG, nawet jeżeli nie istnieją żadne zobowiązania związane z działalnością oddziału.

W konsekwencji sytuacja prawna zagranicznego przedsiębiorcy jest w tym zakresie istotnie mniej korzystna od sytuacji prawnej polskiego przedsiębiorcy, w szczególności że cały proces trwa znacznie dłużej i musi on ponosić większe koszty z nim związane.

Na ratunek przepisy prawa UE i Konstytucji RP

Przedsiębiorcom zagranicznym z siedzibą w państwie członkowskim Unii Europejskiej („UE") lub państwie będącym stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym („EOG") z pomocą w takiej sytuacji przychodzą przepisy prawa UE i Konstytucji RP.

Art. 18 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej („TFUE") wprowadza zakaz wszelkiej dyskryminacji podmiotów zagranicznych z siedzibą w innym państwie członkowskim lub państwie EOG. Odnosząc powyższą zasadę na płaszczyźnie przedmiotowej problematyki, nakazuje ona traktowanie oddziału przedsiębiorcy zagranicznego z siedzibą na terenie państwa członkowskiego lub państwa EOG nie gorzej niż polskiej jednostki organizacyjnej tego samego rodzaju, tj. oddziału polskiego przedsiębiorcy.

W zakresie swobody przedsiębiorczości, zasada niedyskryminacji została ujęta w art. 49 TFUE, zgodnie z którym zakazane są ograniczenia swobody przedsiębiorczości obywateli (w tym spółek założonych zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego lub EOG i mających swą statutową siedzibę, zarząd lub główne przedsiębiorstwo na terenie UE lub EOG) jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego.

Tym samym skoro polskie przepisy nie regulują procedury likwidacji oddziału przedsiębiorcy polskiego i nie nakładają na niego dodatkowych obowiązków w tym zakresie, to za sprzeczny z prawem UE należy uznać wymóg określony w przepisach USDG nakazujący przedsiębiorcy zagranicznemu mającemu siedzibę w innym państwie członkowskim UE lub EOG przeprowadzenie sformalizowanej i długotrwałej procedury likwidacji oddziału.

Podstawę dla przyznania pierwszeństwa stosowania ww. regulacji unijnych przed przepisami USDG stanowi Konstytucja RP. Zgodnie z art. 9 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego jej prawa międzynarodowego. Przepis ten kształtuje nie tylko obowiązek konstytucyjny, ale stanowi także jedną z naczelnych zasad systemu prawnego i ustroju państwa polskiego oraz zobowiązanie organów państwa do przestrzegania prawa międzynarodowego wiążącego Polskę. Natomiast stosownie do art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Polskę umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio i ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami krajowymi.

W konsekwencji, mając na uwadze sprzeczność art. 92 pkt 2 USDG, nakazującego przedsiębiorcy zagranicznemu z siedzibą w innym państwie członkowskim stosowanie sformalizowanej procedury likwidacji oddziału przedsiębiorcy zagranicznego przy jednoczesnym braku nałożenia jakichkolwiek obowiązków i restrykcji względem oddziału polskiego przedsiębiorcy, ze wskazanymi przepisami TFUE, sądy rejestrowe rozpatrując sprawy wykreślenia z Krajowego Rejestru Sądowego oddziałów przedsiębiorców zagranicznych, do których regulacje TFUE mają zastosowanie, powinny odmawiać jego zastosowania i umożliwić wykreślenie tych oddziałów na takich samych zasadach, jak oddziałów przedsiębiorców polskich.

Brak ryzyka pokrzywdzenia wierzycieli

Zwolennicy konieczności przeprowadzania sformalizowanej likwidacji oddziału przedsiębiorcy zagranicznego jako uzasadnienie konieczności jej stosowania wskazują na ryzyko pokrzywdzenia wierzycieli. Argument ten jest jednak chybiony.

Oddział przedsiębiorcy zagranicznego, choć jest wyodrębniony organizacyjnie, wyposażony w majątek, posiada własne kierownictwo i prowadzi odrębną księgowość, to jest jednak wewnętrzną jednostką organizacyjną przedsiębiorcy zagranicznego nieposiadającą odrębnej od przedsiębiorcy zagranicznego osobowości prawnej, ani podmiotowości w sferze prawa cywilnego (z wyjątkiem stosunków prawno-pracowniczych). W konsekwencji zarówno przed likwidacją oddziału przedsiębiorcy zagranicznego, jak i po jej zakończeniu, dłużnikiem pozostaje ten przedsiębiorca, a utrata bytu prawnego przez oddział nie wpływa na zakres jego odpowiedzialności.

Ponadto z uwagi na fakt, że przedsiębiorca zagraniczny ma siedzibę na terytorium państwa UE lub EOG, ewentualni polscy wierzyciele oddziału w praktyce dysponują efektywnymi środkami dochodzenia swych roszczeń bezpośrednio przeciwko przedsiębiorcy zagranicznemu.

Tym samym ciężko jest zaakceptować argument o istnieniu ryzyka pokrzywdzenia wierzycieli przedsiębiorcy zagranicznego w związku z likwidacją jej oddziału bez zachowania procedury przewidzianej dla likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Sytuacja przedsiębiorców zagranicznych spoza UE i EOG

W przypadku przedsiębiorców zagranicznych spoza UE i EOG również istnieje możliwość argumentowania, że likwidacja ich oddziałów w Polsce może być dokonana w sposób uproszczony. Kluczową rolę odgrywają tu umowy międzynarodowe (dwu- lub wielostronne) regulujące wzajemną współpracę gospodarczą, zawarte przez ww. państwa z Polską. Ich celem jest wzmocnienie współpracy gospodarczej pomiędzy Polską, a danym państwem trzecim poprzez wzajemne zapewnienie, że inwestycja przedsiębiorcy z państwa jednej ze stron dokonana na terytorium drugiej strony będzie traktowana nie mniej korzystniej, niż tego samego rodzaju inwestycja przedsiębiorcy z państwa, na którego terytorium dokonywana jest inwestycja. Przykładem państw trzecich, które zawarły z Polską umowę tego rodzaju są m.in. USA, Chiny lub Australia.

Mając na względzie, że powyższe umowy obejmują zazwyczaj szeroki rodzajowo zakres inwestycji, mieści się w nich również działalność w formie oddziału przedsiębiorcy zagranicznego. Skoro zatem polskie prawo nie reguluje sposobu likwidacji oddziału przedsiębiorcy polskiego pozostawiając go w gestii przedsiębiorcy, to można argumentować, że brak jest podstaw, aby obligować przedsiębiorcę zagranicznego, którego państwo zawarło z Polską stosowną umowę o współpracy gospodarczej, do przeprowadzenia likwidacji oddziału będącego następstwem jego decyzji w sposób określony w art. 92 pkt 2 USDG.

Rozbieżne praktyki sądów rejestrowych

Jak pokazuje obecna praktyka, niektóre sądy rejestrowe w Polsce akceptują likwidację oddziału przedsiębiorcy zagranicznego z pominięciem trybu określonego w art. 92 pkt 2 USDG. O ile powyższe zjawisko należy ocenić pozytywnie, to nie jest ono regułą. W dalszym ciągu istnieje praktyka sądowa, zgodnie z którą wykreślenie oddziału przedsiębiorcy zagranicznego mającego siedzibę na terytorium państwa UE lub EOG może nastąpić dopiero po przeprowadzeniu sformalizowanej likwidacji. W świetle powyższych argumentów taki istniejący stan rzeczy trudno jest zaakceptować.

Zmiany na horyzoncie

Przełomem w stosowaniu uproszczonej likwidacji oddziału przedsiębiorcy zagranicznego może być ustawa z dnia 6 marca 2018 r. o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalona przez Sejm w dniu 26 stycznia 2018 r.

Art. 20 tej ustawy reguluje likwidację oddziału przedsiębiorcy zagranicznego jedynie wskutek wydania przez ministra właściwego ds. gospodarki decyzji o zakazie wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę zagranicznego w ramach oddziału. I choć na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że nowa regulacja jest niepełna, to jak wynika z uzasadnienia jej projektu, intencją ustawodawcy jest ograniczenie obowiązku przeprowadzania postępowania likwidacyjnego zgodnie z przepisami KSH o likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wyłącznie do sytuacji, w której likwidacja jest wynikiem wydania ww. decyzji przez ministra właściwego ds. gospodarki. Oznacza to, że likwidacja oddziału będąca następstwem decyzji przedsiębiorcy zagranicznego dokonywana byłaby w formie „uproszczonej", niezależnie od przynależności państwowej tego przedsiębiorcy. Konsekwencją przyjęcia takiego rozwiązania będzie możliwość skrócenia procedury likwidacji z minimum 7-8 miesięcy do nawet kilku tygodni.

Na dzień przygotowania niniejszej publikacji ustawa została podpisana przez Prezydenta RP i ma wejść w życie pod koniec kwietnia br. Nowa ustawa zastąpi dotychczas obowiązujące regulacje USDG, jednak dopiero praktyka sądów rejestrowych pokaże, czy cel wskazany w uzasadnieniu projektu ustawy został osiągnięty.