Nienależne świadczenie a realizacja prawomocnego tytułu wykonawczego

Zgodnie z art. 410 § 2 k.c. świadczenie jest nienależne - i tym samym można dochodzić jego zwrotu - jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo, jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo, jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Aktualizacja: 25.03.2018 11:07 Publikacja: 25.03.2018 10:24

Nienależne świadczenie a realizacja prawomocnego tytułu wykonawczego

Foto: Adobe Stock

Należy stwierdzić jednoznacznie, że prawomocne orzeczenie sądowe tworzy tytuł prawny wyłączający przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia oraz nienależnego świadczenia.

Innymi słowy, wykonując prawomocne postanowienie, realizuje się prawny obowiązek bez względu na materialno - prawną podstawę obowiązku stwierdzonego owym orzeczeniem. Prawomocne orzeczenie (do czasu wyeliminowania go z obrotu, co w niniejszej sprawie nie nastąpiło) ma ten skutek, że nie podlega badaniu podstawa prawna jego wydania.

Prawidłowa wykładnia tego przepisu prowadzi do oczywistego wniosku, że, podstawową przesłanką kwalifikowania świadczenia, jako nienależnego jest jego uprzednie spełnienie przez dłużnika. Z kolei kluczowym elementem tego stanu jest wola dłużnika w spełnieniu tego świadczenia.

Brak tej woli, przy jednoczesnym wystąpieniu przesunięcia majątkowego z masy majątkowej dłużnika do masy majątkowej wierzyciela oznacza, że ten ostatni stan nie jest wynikiem świadczenia, a zatem nie może powstać roszczenie o zwrot nienależnego – w rozumieniu art. 410 § 2 kc – świadczenia, a jedynie do rozważenia pozostaje ocena tego stanu na podstawie art. 405-409 kc- Tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.09.1997 r. , III CKN 162/97, lex nr 31702; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 17.08.2016 r. , sygn.. akt I ACa 748/15, Lex nr 2138319.

W odróżnieniu od innych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia, sytuacje objęte art. 410 § 2 k.c., czyli kwalifikowane, jako nienależne świadczenie, zakładają uzyskanie korzyści majątkowej w następstwie świadczenia, czyli zachowania zmierzającego do wykonania oznaczonego zobowiązania. Jeżeli więc określone przesunięcie majątkowe nie jest wynikiem świadczenia, nie może powstać roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia (art. 410-411 k.c.), a jedynie roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia na zasadach ogólnych, tj. wynikających z art. 405-409 k.c. Tak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2011 r.V CSK 483/10.

Niezależnie od tego, nie jest nienależnym świadczenie, które zostało spełnione (a więc na skutek woli takiego zachowania ze strony dłużnika) pomimo przedawnienia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądu roszczenia o nie. W takiej sytuacji oczywistym jest, że w przypadku roszczenia przedawnionego istnieje podstawa świadczenia, którą jest zobowiązanie naturalne o charakterze niezupełnym. Oznacza to, że upływ terminu przedawnienia skutkuje powstaniem sytuacji materialnoprawnej, która jest definitywnie ukształtowana, a w konsekwencji nie podlega rozliczeniu na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (p. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28/10/2014 r., I PK 54/14, Lex nr 1541248).

Identyczne stanowisko zajął w Wyroku z dnia 27 kwietnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy o Sygn. akt II Ca 382/17, w którym czytamy:

Niezależnie od tego, gdyby nawet ten element woli wystąpił, to i tak powstały na skutek przedawnienia roszczenia efekt w postaci zobowiązania naturalnego o charakterze niezupełnym, eliminowałby nienależny charakter świadczenia w ujęciu art. 410 § 2 kc.

Zgodnie z treścią art. 405 k.c. kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Bezpodstawne wzbogacenie jest, zatem szczególnym zdarzeniem prawnym, w wyniku, którego bez podstawy prawnej powstaje nowa sytuacja, polegająca na wzroście majątku po stronie podmiotu wzbogaconego, kosztem jednoczesnego pogorszenia sytuacji majątkowej osoby zubożonej. Bezpodstawne wzbogacenie jest samoistnym źródłem zobowiązania (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2.08.2007 r., V CSK 152/2007, LexPolonica nr 1536113), a podmiot, który został bezpodstawnie wzbogacony, ma obowiązek zwrotu nienależnej korzyści (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.12.2006 r., IV CSK 272/2006, LexPolonica nr 1079207).

Celem roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia jest, więc przywrócenie równowagi zachwianej nieuzasadnionym przejściem jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego (wyrok SN z dnia 13 maja 1988 r., III CRN 83/88, OSNCP 1989, nr 5, poz. 84, OSPiKA 1989, z. 7-12, poz. 149, PiP 1990, z. 5, s. 114).

Podkreślić należy, iż dyspozycja art. 405 k.c. wyznacza trzy podstawowe przesłanki do powstania roszczenia o zwrot wzbogacenia, a mianowicie: wymaga się, aby doszło do wzbogacenia majątku jednej osoby, uzyskanego kosztem majątku innej osoby, by wzbogacenie i zubożenie pozostawało ze sobą w związku w tym znaczeniu, że wzbogacenie jest wynikiem zubożenia, a zatem by miały wspólne źródło, oraz by wzbogacenie nastąpiło bez podstawy prawnej. W judykaturze podkreślono, ze bez znaczenia jest, w wyniku, jakiego zdarzenia nastąpiło wzbogacenie; może to być działanie wzbogaconego, zubożonego, osoby trzeciej, a także jakiekolwiek inne zdarzenie. Istotnym jest jedynie, by w wyniku tego zdarzenia nastąpiło przesunięcie korzyści z majątku zubożonego do majątku wzbogaconego (wyrok SN z dnia 23 listopada 1998 r., II CKN 58/98, LEX nr 55389).

Dodatkowo przyjęto, iż dla istnienia wzbogacenia w rozumieniu art. 405 k.c. nie ma znaczenia wina wzbogaconego lub jakakolwiek inna forma jego uchybienia lub zaniedbania, bezprawność ani związek przyczynowy w ujęciu art. 361 § 1 k.c. (wyrok SN z dnia 28 kwietnia 1999 r., I CKN 1128/97, niepubl.). Zauważono także, że dla istnienia bezpodstawnego wzbogacenia nie ma znaczenie ani wiedza, ani wola osoby wzbogaconej, a do bezpodstawnego wzbogacenia może dojść nawet wbrew woli tej osoby (wyrok SN z dnia 9 styczna 2002 r., VCKN 641/00, LEX nr 54331.

Brak podstawy prawnej ujmowany jest w judykaturze i piśmiennictwie w sposób zobiektywizowany - jako brak tytułu prawnego, legitymizującego przesunięcie korzyści majątkowej do majątku wzbogaconego (przysporzenie majątkowe dokonywane jest bez prawnego uzasadnienia).

Za ugruntowane należy uznać stanowisko, że tytułem prawnym, wyłączającym przyjęcie zaistnienia bezpodstawnego wzbogacenia jest czynność prawna, przepis ustawy, orzeczenie sądu lub decyzja administracyjna (tak m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1998 r., III CKN 18/98, LEX nr 479355; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r., II CK 89/2003, LEX nr 175951; w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2003 r., III CKN 1211/2000, OSNC 2004, nr 3, poz. 39).

Powyższe rozważania prowadzą, zatem do wniosku, że strona, która rozporządziła korzyścią majątkową, uzyskaną na podstawie prawomocnego wyroku,, nie ponosi ujemnych następstw przewidzianych w art. 409 k.c. (in fine).

Powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu powstaje dopiero z chwilą uzyskania wiadomości o zaskarżeniu prawomocnego wyroku rewizja nadzwyczajną ( por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 1971 r.I CR 552/70).

Świadczenie spełnione na podstawie prawomocnego wyroku jest więc świadczeniem należnym, jednak późniejsze uchylenie lub zmiana tego wyroku w wyniku jego zaskarżenia skargą kasacyjną powoduje zmianę charakteru dokonanego wcześniej świadczenia, które staje się świadczeniem nienależnym i podlega obowiązkowi zwrotu (tak wyrok SA w Poznaniu z dnia 29 grudnia 2005 r., I ACa 1062/05, LEX nr 186167 oraz wyrok tego Sądu z dnia 9 lutego 2011 r., I ACa 16/11, LEX nr 898636) .

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku Sąd Najwyższy z dnia 13 kwietnia 2011 r. Sygn. akt V CSK 332/10:

„Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia. W przypadku spełnienia świadczenia na podstawie orzeczenia sądowego, nieprawomocnego lub prawomocnego, następnie uchylonego, nie dochodzi do powstania roszczenia, jeżeli sprawa jest nadal w toku. Dopiero prawomocne zakończenie sprawy i oddalenie powództwa oznacza odpadnięcie podstawy wzbogacenia wobec braku tytułu prawnego wzbogacenia". (Identycznie-Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd. II Opublikowano: LEX 2014).

Prawomocne orzeczenie sądowe tworzy tytuł prawny wyłączający przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia oraz nienależnego świadczenia (patrz też wyrok Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2008 r. I PK 247/07 OSNP 2009/17-18/223, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29 grudnia 2005 r. I ACa 1062/05 LEX nr 186167, wyrok Sądu Najwyższego z 23 maja 2003 r. III CKN 1211/00 LEX nr 156476, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 16 maja 2014 r. I ACa 284/14 LEX nr 1793956, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 marca 2010 r. VI ACa 1071/09 LEX nr 785630, wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Tryb. Wydział II Cywilny Odwoławczy z dnia 8 czerwca 2015 roku II Ca 235/15 ).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że uzyskanie korzyści na podstawie nieprawomocnego wyroku stwarza powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści (por. powołane wcześniej wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 czerwca 2005 r., II PK 288/04 oraz z dnia 4 kwietnia 2008 r., I PK 247/07).

Powinność tę usuwa jednak prawomocność orzeczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1977 r., I PRN 146/77, LEX nr 14439 oraz z dnia 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70, OSNC 1971 Nr 9, poz. 161).

W myśl art. 365 k.p.c. moc wiążąca prawomocnego wyroku rozciąga się, bowiem nie tylko na strony i sąd, który wydał ten wyrok, ale również na inne sądy oraz inne organy państwowe. Ponadto wyrok prawomocny ma między stronami powagę rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), co oznacza, że skutki prawne związane z prawomocnością wyroku sprawiają, iż strona, która realizuje uprawnienia wynikające dla niej z takiego wyroku i wyzbywa się uzyskanej korzyści, nie musi się liczyć wobec drugiej strony, związanej prawomocnością wyroku, z obowiązkiem zwrotu korzyści na wypadek wzruszenia tego wyroku, które jest możliwe wyłącznie z wykorzystaniem nadzwyczajnych środków zaskarżenia (np. skargi kasacyjnej). Tak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2017 r.II PK 251/16.

Nienależność świadczenia wynikająca z braku zobowiązania tego, kto świadczył, zachodzi w sytuacji braku prawnej podstawy (tytułu prawnego) świadczenia. Ogólnie rzecz ujmując, jest to stan, w którym spełnienie świadczenia nie znajduje usprawiedliwienia w przepisie ustawy, ważnej czynności prawnej, prawomocnym orzeczeniu sądu czy akcie administracyjnym.

Do sytuacji, w których powstaje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia z powodu odpadnięcia jego podstawy zalicza się według stanowiska piśmiennictwa i orzecznictwa (zob. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1967 r., III PZP 42/66, OSNC 1967, nr 7-8, poz. 124 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2003 r., III CKN 1211/00, LEX nr 156476 i z dnia 4 kwietnia 2008 r., I PK 247/07, OSNP 2009, nr 17-18, poz. 233) m.in. przypadki uchylenia wykonanego już orzeczenia sądowego.

Należy stwierdzić jednoznacznie, że prawomocne orzeczenie sądowe tworzy tytuł prawny wyłączający przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia oraz nienależnego świadczenia. Tak- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2003 r.III CKN 1211/00.

Gdy świadczenie zostaje spełnione w wykonaniu orzeczenia sądu, owo orzeczenie stanowi podstawę prawną świadczenia, a ten, kto je spełnił, nie może skutecznie twierdzić, że nie był do świadczenia zobowiązany, że zobowiązanie to w chwili świadczenia nie istniało. Tak Sąd Najwyższy z dnia 23 maja 2003 r., III CKN 1211/00.

Z tych już powyższych względów mając na uwadze art. 405 do 410 kc a contrario, stwierdzić należy, iż spełnienie świadczenia na podstawie prawomocnego i nieuchylonego wyroku sądowego nie będzie się kwalifikowało, jako nienależne świadczenie.

Autor jest radcą prawnym

Należy stwierdzić jednoznacznie, że prawomocne orzeczenie sądowe tworzy tytuł prawny wyłączający przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia oraz nienależnego świadczenia.

Innymi słowy, wykonując prawomocne postanowienie, realizuje się prawny obowiązek bez względu na materialno - prawną podstawę obowiązku stwierdzonego owym orzeczeniem. Prawomocne orzeczenie (do czasu wyeliminowania go z obrotu, co w niniejszej sprawie nie nastąpiło) ma ten skutek, że nie podlega badaniu podstawa prawna jego wydania.

Pozostało 96% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Praca, Emerytury i renty
Płaca minimalna jeszcze wyższa. Minister pracy zapowiada rewolucję
Prawo dla Ciebie
Nowe prawo dla dronów: znikają loty "rekreacyjne i sportowe"
Prawo karne
Przeszukanie u posła Mejzy. Policja znalazła nieujawniony gabinet
Sądy i trybunały
Trybunał Konstytucyjny na drodze do naprawy. Pakiet Bodnara oceniają prawnicy
Mundurowi
Kwalifikacja wojskowa 2024. Kobiety i 60-latkowie staną przed komisjami