Kremlowska gra islamem

Islamskie odrodzenie religijne nastąpiło jeszcze w czasach Związku Radzieckiego i miało swój udział w rozpadzie imperium. Współczesna Moskwa początkowo wykorzystała muzułmański renesans, po czym wpadła w pułapkę własnych manipulacji, sama pogrążając się w chaosie konfliktów na północnym Kaukazie. Jedno nie ulega wątpliwości: wbrew rozpowszechnionej opinii rozpad czerwonego imperium wcale nie był bezkrwawy.

Towarzysze muzułmanie

Aby zrozumieć geopolityczną grę, do jakiej po rozpadzie ZSRR natychmiast przystąpiła Rosja, trzeba głębiej sięgnąć do historii imperium w jego samodzierżawnej i totalitarnej odsłonie. Lub nawet wcześniejszych, zważywszy, że gigantyczna przestrzeń zwana Eurazją była wymarzonym polem imperialnych eksperymentów. Rosję poprzedzały w tym dziele Państwo Chińskie i Kaganat Chazarski, ten ostatni z panującą religią judaistyczną. Po nich pałeczkę przejęły chanat tatarsko-mongolski i mocarstwo Tamerlana, a więc narody i grupy etniczne wyznające islam. Odpryskiem muzułmańskiego kalifatu eurazjatyckiego był również sułtanat osmański, z którym Rosja stoczyła krwawe boje o palmę imperialnego pierwszeństwa.

Moskwa zdominowała Eurazję dopiero w XVII–XIX w. Nieprzerwany wzrost włączał w Rosję nie tylko kolejne terytoria, narody i grupy etniczne, ale także całe kultury i religie. Proces ekspansji dotykał w podstawowym stopniu obszary rdzennie muzułmańskie lub zislamizowane. Na rubieży XX w. imperium miało już wielokonfesyjny charakter, przejawiając z tego powodu rodzaj tolerancji wyznaniowej. Oznacza to, że prawosławne chrześcijaństwo posiadało status religii panującej, ale istnienie wielomilionowych rzesz katolików, a także muzułmanów, konfucjanistów oraz buddystów nie pozwalały na otwartą dyskryminację. Wręcz przeciwnie, Petersburg, kierując się politycznym wyrachowaniem, gwarantował lokalną swobodę wyznaniową jako fundament wewnętrznej stabilności imperium.

Nie było mowy o masowych prześladowaniach z powodów wyznaniowych, bo te zapoczątkował dopiero bolszewicki pucz. Komuniści, zagarnąwszy władzę, doprowadzili olbrzymi kraj do stanu agonalnego. Sięgnęli zatem początkowo po hasło religijnej tolerancji, aby przeciągnąć na swoją stronę narody, które, korzystając z chaosu wojny domowej, pragnęły się usamodzielnić państwowo. Za liberalnymi z pozoru sztandarami bolszewików kryły się jednak bagnety rewolucji, czyli terror i militarna reintegracja imperium, w imię obłędnej ideologii marksistowskiej. A ta ustami swojego proroka Włodzimierza Uljanowa Lenina głosiła, że religia to opium dla ludu. Tym niemniej już 20 grudnia 1917 r. rada komisarzy ludowych, czyli bolszewicki rząd, wydała odezwę „Do pracujących towarzyszy muzułmanów całej Rosji i Wschodu". W dokumencie podpisanym przez Lenina i Józefa Stalina jakoś mało było odniesień do Koranu, a wiele do walki klasowej z imperializmem, tak jakby muzułmanie chodzili do meczetów studiować twórczość Karola Marksa.

Jak twierdzi dziennikarz i obrońca praw człowieka Oleg Panfiłow, najważniejsze okazały się bolszewickie obietnice swobody wyznania oraz wolności narodowej i kulturalnej. Przeczy to nieco współczesnej nam opinii, że na początku XX w. narody islamskie Rosji nie miały świadomości państwowej i zdolności do politycznej samoorganizacji. A przecież od 1905 r. w Dumie istniała partyjna frakcja Związku Muzułmanów złożona z deputowanych reprezentujących Turkiestan, Przed- i Zakaukazie oraz Powołże i Krym. W 1918 r. nowi władcy Kremla wsparli również militarnie islamski Azerbejdżan w wojnie z Armenią o Górski Karabach, co z kolei przeczy tezie o odwiecznej przyjaźni Rosjan z Ormianami. Takimi metodami w latach 1920–1924 Moskwa podporządkowała sobie ponownie wszystkie republiki kaukaskie oraz całą Azję Środkową. A potem już bez ideologicznych manipulacji przystąpiła do rozprawy ze wszystkimi religiami, a więc także z islamem.

Wyniki były wstrząsające, bo w przedrewolucyjnej Rosji funkcjonowało ok. 25 tys. meczetów a 20 lat później zostało mniej niż tysiąc. I na nic zdał się wiernopoddańczy telegram zjazdu muzułmanów ZSRR do Stalina, w którym zapewniali, że pod jego światłym przewodnictwem cały świat islamski pragnie zjednoczyć swoje wysiłki w celu walki z imperializmem. Ale pomimo zniszczenia świątyń i publicznego palenia Koranu z islamem było trudno walczyć. Dużo trudniej niż z prawosławiem, judaizmem czy katolicyzmem. Rzecz w tym, że we wszystkich religiach podstawą kultu były budowle sakralne. W islamie obrządek jest dużo prostszy, wystarczy dywanik i miejsce do modlitwy oraz rytualnych ablucji. Ponadto w odróżnieniu od szyitów, sunnici, a 90 proc. rosyjskich muzułmanów wyznaje islam tej konfesji, nie przywiązują wagi do hierarchii duchownej. Dlatego mimo rozstrzelania większości przywódców religijnych i powołania przez NKWD Centralnego Zarządu Duchownych, czekiści byli bezradni. Oficjalnie islamu nie było, a jednocześnie pomimo represji był wszędzie.

Przeciwdziałanie islamskiemu odrodzeniu

Pierwsze dostrzegalne problemy zaczęły się wkrótce po śmierci Stalina. W 1954 r. areopag władzy, czyli komitet centralny KPZR wydał dyrektywę o ogromnych niedociągnięciach w naukowo-ateistycznej propagandzie i środkach poprawy sytuacji. W dokumencie nakazano intensywne przeciwdziałanie islamskiemu odrodzeniu religijnemu, jakie nastąpiło na skutek złagodzenia terroru państwowego wobec religii. Partyjny okólnik zabraniał zwracania meczetów wspólnotom muzułmańskim, podobnie jak zakazywał wznoszenia nowych świątyń. Z kolei w latach 60. zwyciężyło „liberalne" podejście, a jego przejawem była zgoda na otwarcie medresy w Taszkiencie oraz Instytutu Kształcenia Duchownych w Duszanbe. Zezwolono także po raz pierwszy na ograniczony druk oraz kolportaż Koranu.

Sytuacja zmieniła się kardynalnie w 1978 r. po zwycięstwie rewolucji islamskiej w Iranie, a stała się jeszcze bardziej złożona rok później, po zbrojnej interwencji ZSRR w Afganistanie. Zresztą jeśli chodzi o przyczyny, to oba wydarzenia są ze sobą ściśle związane. Zgodnie z dzisiejszą wiedzą ówczesny Kreml wystraszył się nie na żarty przekształceniem Iranu w muzułmańskie państwo teokratyczne, które odgrażało się eksportem rewolucji islamskiej do ZSRR. Wizja muzułmańskiej rewolty w Azji Środkowej i na zawsze niepokornym Kaukazie, nazywanym nie bez przyczyny miękkim podbrzuszem imperium, stała się strasznym snem KPZR i KGB. A w ten sposób jednym z czynników przesądzających o udzieleniu „internacjonalistycznej" pomocy kabulskim wasalom. W 1981 r. biuro polityczne KPZR wydało dyrektywę pod skomplikowanym tytułem „O przeciwdziałaniu próbom wykorzystania czynnika islamskiego w celach wrogich wobec ZSRR", od czego sytuacja nie zaczęła się poprawić. Dwa lata później KGB otrzymało partyjny rozkaz „izolacji szczególnie reakcyjnych przywódców i duchownych muzułmańskich". Rzecz w tym, że do pierwszej fazy okupacji Afganistanu użyto dywizji sformowanych z mieszkańców radzieckiej Azji Środkowej, a więc muzułmanów.

Kremlowscy przywódcy byli oderwani od rzeczywistości, sądzili bowiem, że komunistyczny ateizm zindoktrynował skutecznie społeczność islamską, podczas gdy było dokładnie odwrotnie. Przecież już w latach 60. XX w. w radzieckich republikach Tadżykistanu i Uzbekistanu dochodziło do religijnych protestów ulicznych. Problem radykalnego islamu w Dolinie Fergańskiej również wtedy miał miejsce. Podczas tzw. breżniewowskiego zastoju, a więc w latach 70. islamskie odrodzenie religijne nabrało cech społecznego ruchu protestacyjnego wobec niewyobrażalnej korupcji miejscowych elit władzy i narastających nierówności ekonomicznych, których nie mogła już przykryć usychająca ideologia komunistyczna. Skutek był taki, że dywizje muzułmańskie trzeba było szybko wycofać z Afganistanu, bo żołnierze zamiast walczyć ze współwyznawcami, bratali się z wrogiem i sami eksportowali do ojczyzny islam jako remedium na problemy socjalne.

Największy cios zadała jednak klęska militarna w starciu z mudżahedinami, która islamskiemu renesansowi wyznaniowemu i społecznemu nadała cech rewolty politycznej. Na co złożyła się aż nazbyt udana dywersja Zachodu. Nie bez przyczyny ówcześni funkcjonariusze CIA podkreślają, że kluczowym posunięciem było przyciągnięcie do Afganistanu arabskich „najemników". Ci zaś byli nikim innym tylko wahabitami, czyli islamskimi fundamentalistami. Wraz z rozpoczęciem w ZSRR pieriestrojki dziwnie szybko odnaleźli się w muzułmańskich regionach imperium, głosząc potrzebę świętej wojny z niewiernymi i zjednoczenia islamu w ponadnarodowym kalifacie. Jak twierdzą byli funkcjonariusze, KGB zajęte próbami ratowania państwa przed narodowościowym rozpadem nie było w stanie zlokalizować i zlikwidować islamskiego zagrożenia.

Manipulacje i ich skutki

W końcowym okresie istnienia ZSRR stanął więc przed groźbą wybuchu islamskiej rewolty w Azji Środkowej i na Kaukazie. Drugim widmem był panturkizm, czyli możliwość oderwania muzułmańskich regionów imperium pod postacią świeckiej konfederacji republik, w których wzorem Turcji islam posłuży miejscowym elitom władzy jako pretekst do separacji od Moskwy. Na przełomie lat 80. i 90. XX w. cała uwaga słabnącego centrum była przełączona na Azję i Afganistan. Po czym rozpadające się imperium (a właściwie jego spadkobierca – Rosja) podjęło decyzję o wycofaniu się z Azji. Trzeba pamiętać, że początek lat 90. to było apogeum słabości Moskwy, która borykała się z groźbą dezintegracji terytorialnej i ekonomicznej, a elity nękane były sporem konstytucyjnym o kształt przyszłej władzy. Rosyjska decyzja o separacji, choć chwilowa, została bardzo źle przyjęta przez miejscowe klany rządzące, a nawet potraktowana jako przejaw postkolonialnej zdrady. Trudno się temu dziwić, ponieważ lokalni postkomuniści znaleźli się nagle sam na sam z etniczno-islamską opozycją inspirowaną przez Pakistan, Iran oraz Afganistan. I poradzili sobie bardzo różnie.