Helena Grossówna - gwiazda przedwojennego kina

To dla niej Eugeniusz Bodo i Adolf Dymsza jako Paweł i Gaweł w filmie z 1938 r. zaśpiewali kołysankę „Ach, śpij kochanie". To ona brawurowo tańczyła i śpiewała wraz z koleżankami „Panie Janie" w „Zapomnianej melodii", a Aleksander Żabczyński w tym samym obrazie właśnie z myślą o granej przez nią postaci wykonał „Już nie zapomnisz mnie". Choć nie miała wykształcenia aktorskiego, to swym tańcem, śpiewem i wdziękiem piękna Helena Grossówna zdobyła serca kinomanów. Koniec lat 30. w polskim kinie należał do niej – w ciągu zaledwie czterech lat, do wybuchu wojny, wystąpiła w kilkunastu filmach. Ona też miała partnerować Eugeniuszowi Bodo w jego ostatnim, niedokończonym obrazie „Uwaga: szpieg!". Wraz z nim oraz Adolfem Dymszą w styczniu 1940 r. miała płynąć do Ameryki, aby – dzięki wsparciu m.in. Poli Negri – podbić Hollywood. Kupiła już nawet bilet... Wojna brutalnie przerwała sen o karierze za oceanem. A przecież Grossówna naprawdę mogła zostać gwiazdą światowego formatu.

Piękna Helena

Urodziła się 25 listopada 1904 r. w Toruniu. Była córką Niemca Leonarda Grossa oraz Polki Walerii z Winiawskich. W pierwszych latach życia mieszkała wraz z rodzicami przy ul. Lipowej (obecnie Kościuszki; wówczas – Lindenstrasse). To ojcu zawdzięczała biegłą znajomość języka niemieckiego, co zresztą bardzo się jej przydało w czasie hitlerowskiej okupacji. Jak wspominała w jednym z wywiadów w 1985 r., „Moi rodzice byli ludźmi skromnymi. Matka miała dwie córki z poprzedniego małżeństwa. Szybko owdowiała i wyszła po raz drugi za mąż za mego przyszłego ojca. Oprócz mnie urodził się jeszcze brat Bronek. Ojciec był rzeźnikiem i handlarzem bydła. Nieźle nam się powodziło. Matka, przystojna kobieta, nie miała jednak szczęścia w życiu. Po siedmiu latach znowu owdowiała. Została sama z czworgiem dzieci, które bardzo kochała i o które musiała sama się troszczyć. Dlatego, kiedy miałam 15 lat, zaczęłam pracę w charakterze uczennicy w sklepie z konfekcją męską. Marzyłam jednak, żeby tańczyć, zostać aktorką, śpiewać. Po bodaj trzech latach zostałam ekspedientką: mogłam już zarobić na siebie i ulżyć matce". Matka Waleria ponownie wyszła za mąż, Helena miała więc przyrodnie rodzeństwo, a rodzina przeprowadziła się na ul. Wodną (obecnie: PCK); przyszła gwiazda kina uczęszczała do szkoły przy ul. Łąkowej (placówka nadal istnieje) – ponoć już tam Helena tańczyła na zsuniętych ławkach, a echo tych wydarzeń możemy odnaleźć w filmie „Zapomniana melodia" (1938 r.).

Szybko dostrzeżono u dorastającej Helenki niezwykłą urodę, wdzięk i talent do tańca. Ona sama zresztą konsekwentnie podążała za swoją pasją. Jak wspominała w jednym z wywiadów, „Któregoś dnia, w czasie przerwy obiadowej, a trwała ona dwie godziny, spotkałam koleżanki. Szły do teatru, gdzie śpiewały w chórze. Poszłam z nimi, stanęłam nieśmiało w drzwiach. Ktoś zapytał: – Mała, czego tu stoisz? – A co, nie można? – odpowiedziałam pytaniem. – A może też chcesz śpiewać w chórze, jak twoje koleżanki? – Jeszcze jak – odpowiedziałam. Polecono pianistce, żeby mnie przesłuchała. Po próbie powiedziała: – Głos słaby, ale bardzo przyjemny. I tak zostałam chórzystką. Zapisałam się też na roczny kurs tańca. Matce nic nie mówiłam. Dopiero sąsiadka, która pracowała w szatni, zapytała moją mamę: – Pani Gross, czy widziała pani swoją córeczkę w teatrze na scenie? Mama była zaskoczona: – Moja córka na scenie tańczy i śpiewa?".

Zaraz po maturze Grossówna podjęła pracę już jako ekspedientka w toruńskim sklepie z męską konfekcją, ale tylko po to, by w ten sposób zarobić na dalsze lekcje tańca, m.in. w szkole baletowej przy Teatrze Miejskim – którą ukończyła w 1926 r. W tym też teatrze tańczyła przez dwa kolejne sezony. W 1928 r. wyjechała do Paryża, gdzie uczęszczała na kursy baletowe do znanej szkoły Matyldy Krzesińskiej i Bronisławy Niżyńskiej, siostry słynnego Wacława Niżyńskiego. Odbyła tournée baletowe z polskim zespołem, występowała m.in. we Francji, Włoszech i w Szwajcarii. W sierpniu 1928 r. we Francji wyszła za mąż za Jana Gierszala, biznesmena i mecenasa sztuki, z którym po paru latach powróciła do Torunia. Co ciekawe, w czasie pobytu małżeństwa we Francji Gierszal był administratorem podparyskiej posiadłości Poli Negri, czyli Apolonii Chałupiec, hollywoodzkiej gwiazdy pochodzącej z Lipna oddalonego o 40 km od Torunia.

Helena Grossówna zapisała się w annałach polskiej X muzy w sposób szczególny. Oto bowiem pierwsze słowa w języku polskim, jakie oficjalnie zarejestrowano na filmowej taśmie dźwiękowej, padły z jej ust. Jak możemy usłyszeć na stronie www.polskieradio.pl w programie „Notatnik Dwójki" Dawida Dziedziczaka (emisja: 4 września 2014 r.), według ustaleń filmoznawcy dr. Krzysztofa Trojanowskiego było to w czerwcu 1930 r. Te pierwsze słowa Grossówna wypowiedziała dźwięcznym sopranem w podparyskim studiu filmowym amerykańskiej wytwórni Paramount, gdzie produkowano różnojęzyczne wersje amerykańskich filmów. Kręcono wówczas polską wersję „Tajemnicy lekarza", w której wystąpili m.in. Zbigniew Sawan i Maria Gorczyńska. Helena Grossówna grała tam epizod; wystąpiła też w tzw. numerze tanecznym, który wyświetlano jako dodatek do filmu. Tańczyła do „Tanga" zaśpiewanego przez Olgę Orleńską i Witolda Zdzitowieckiego, a wystąpiła w parze z Jerzym Glińskim, z którym wkrótce wróciła do Torunia, stworzyli znakomity duet na scenie i szybko stali się ulubieńcami miejscowej publiczności. W ciągu jednego sezonu Grossówna zagrała w blisko 20 premierach – takie było wówczas tempo! – układała nawet do nich choreografie; był to repertuar rozrywkowy: rewie, opery i operetki. W sezonie 1931–1933 pracowała jako primabalerina w Teatrze Wielkim w Poznaniu, w następnym zaś została zaangażowana jako choreografka w bydgoskim teatrze, by w 1935 r. powrócić do Poznania, gdzie m.in. wystąpiła w operetce „Jacht miłości" na scenie Teatru Nowego. I właśnie ten występ otworzył jej drogę do Warszawy i wielkiej kariery filmowej.

Tańcząca Wenus

Goście przywołanego wyżej programu radiowej Dwójki, dr Beata Pieńkowska i Adam Wyżyński z Filmoteki Narodowej, przekonywali, że choć Grossówna nie miała aktorskiego dyplomu, to kamera ją lubiła. „Nie była aktorką z wykształcenia, tylko tancerką. Zawsze podkreślała, że szuka ról, w których będzie mogła te umiejętności taneczne wykorzystać. Była aktorką naturalną, żywiołową. Wcześniej preferowano inny typ aktorek, pełnych seksapilu, które były wampami. W drugiej połowie lat 30. zaczęto poszukiwać nowego typu, bardziej naturalnego, spontanicznego, aktorek posiadających umiejętności wokalne i taneczne. Grossówna bardzo szybko uczyła się ról, miała przyjemny dla ucha sopran, który pasował do jej wizerunku" – zauważa dr Beata Pieńkowska.

Adam Wyżyński zaś przypomina, że w przypadku Grossówny: – Zdolności taneczne były bardzo istotne, dawały jej lekkość w poruszaniu się na scenie. Miała też wspaniały uśmiech, m.in. wygrała plebiscyt na najpiękniejszy uśmiech Warszawy zorganizowany wśród czytelników „Gazety Codziennej". Przed wojną pisano o niej, że to „typ Wenus, coraz rzadziej spotykany, owal doskonały, cera jasna, oczy czułe i marzące" – tym urzekała widzów.

Ciężko pracowała na swój sukces, łącząc występy na deskach teatrów ze zdjęciami do kolejnych filmów. Jak sama wspominała w jednym z wywiadów: „O szóstej już wychodziłam z domu do atelier, o ósmej zaczynaliśmy. Przerwa była o dwunastej i wtedy chodziłam do teatru na próby, jeśli były. O drugiej wracałam do atelier i kręciłam do szóstej, a o siódmej już mieliśmy pierwszy spektakl w teatrze, drugi o wpół do dziewiątej. I to był cały dzień. Mieszkałam niedaleko, więc o północy byłam już w domu, kąpiel i spać. (...) Odpoczywałam, gdy ktoś inny miał scenę. Szłam wtedy do garderoby, troszeczkę drzemałam... A jedzenie? Miałam wtedy gosposię, przychodziła o dziesiątej ze śniadaniem. A wie pan, co przynosiła? Dużą kiść winogron, jakieś dziesięć deko szynki, jedną bułeczkę, a herbatę miałam na miejscu... Dobre śniadanie, prawda? I nie tuczące. Przynosiła też obiad, moja gosposia smacznie gotowała. Bodo zawsze wtedy przylatywał: Co masz na obiad?... Mówię: Pyzy mam, kotlet... – Kotleta nie, ale pyz parę daj!... Bo matka przysyłała mu tylko befsztyk i dużo sałaty, żeby nie tył. Ja miałam dużo ruchu, więc jeść mi się chciało!".

Przed wybuchem wojny zagrała w 17 filmach przez zaledwie cztery lata, równocześnie występując w teatrze (m.in. w Małym Qui Pro Quo). Zadebiutowała w filmie „Kochaj tylko mnie" – to nie była znacząca rola, ale ważna, bo tam tańczyła i zwróciła na siebie uwagę reżyserów. Początkowo występowała w rolach drugoplanowych, lecz charakterystycznych, wpadających w oko. Potem nawiązała współpracę z Eugeniuszem Bodo i Adolfem Dymszą. Zaprzyjaźnili się, co zaowocowało kilkoma wspólnymi filmami, jak choćby „Piętro wyżej" (1937 r.), „Królowa przedmieścia" (1938 r.; co prawda z Aleksandrem Żabczyńskim w roli głównej, ale w reżyserii Eugeniusza Bodo), „Paweł i Gaweł" (1938 r.) czy „Robert i Bertrand" (1938 r.).

„Bystra" kelnerka

Gdy 1 września 1939 r. wybuchła wojna, Grossówna nie uciekła z kraju, wręcz przeciwnie – zaangażowała się w pomoc walczącym. Pomimo niemieckiego pochodzenia ze strony ojca zawsze czuła się Polką. Na początku prowadziła na warszawskim Targówku kuchnię z posiłkami dla obrońców stolicy, samodzielnie wykonując wszelkie prace. W czasie okupacji zdarzało się jej występować w tzw. teatrach jawnych, ale z drugiej strony działała też w akowskim podziemiu. Aby jakoś przeżyć, pracowała w kawiarni U Filmowców (znanej również pod nazwą Na Antresoli"), która mieściła się nad kinem Palladium przy ul. Złotej 7. Co ciekawe, raz lub dwa razy w tygodniu odbywały się tam występy kabaretu literackiego, w którym Grossówna występowała.

Po wybuchu powstania warszawskiego, a miała wówczas 40 lat, pełniła rolę komendantki grupy kobiecej w batalionie „Sokół" w Śródmieściu – w tej grupie znajdowało się ok. 70 kobiet i dziewcząt, głównie sanitariuszki i łączniczki. Przybrała pseudonim „Bystra". Po kapitulacji powstania otrzymała rozkaz, by sprawdzić, czy w ocalałych kamienicach Śródmieścia nie ma jakichś powstańców – znalazła w piwnicach 13 rannych mężczyzn i kilka chorych kobiet – pomagała ich przetransportować do wagonów, którymi byli wywożeni przez hitlerowców do obozów jenieckich. Sama trafiła najpierw do w Gross-Lübars w środkowych Niemczech, natomiast po dwóch miesiącach, w grudniu 1944 r., przeniesiono ją do obozu jenieckiego w Oberlangen, bliżej granicy z Holandią, gdzie spędziła pół roku.