Skrwawiona ciupaga: prawdziwa historia Janosika i jego kompanów

W 1880 r., choć nawet to nie jest pewne, umarł Tomasz Tatar, znany z przydomków Myśliwiec i Ropsic – ostatni sławny rozbójnik tatrzański. Odkąd drugi raz uciekł z więzienia, poprzysiągł nigdy nie wrócić w kajdany, dlatego, póki miał siły, wiódł pustelniczy byt w Tatrach Orawskich, żyjąc z kłusowania i samotnych wypadów na rozbój w słowackich dolinach. Zapomniany przez krewnych, sam prawie nikomu nie ufał i nawet zimą unikał schronienia wśród ludzi. Gdy przed śmiercią zszedł do Zakopanego, nikt już na niego nie dybał. Wkrótce Chałubiński z Tetmajerem i Witkiewiczem uwznioślili wszystko co góralskie, razem ze zbójnicką przeszłością Podhala. Mieszczańska góralomania wniosła do powszechnej kultury mit szlachetnego zbója, jako chłopskiego rycerza i obrońcy sprawiedliwości. Lakoniczne zapisy akt sądowych są o wiele mniej romantyczne od ludowej legendy, za to pełne chciwości, krwi i okrucieństwa.

Dzikie pogranicze

Tradycja utożsamia rozbój chłopski z Podhalem, lecz już w XV w. ludowy bandytyzm rozlał się falą po całych Karpatach – od Huculszczyzny na wschodzie, aż po Śląsk i Morawy. I choć pogranicze nigdy nie było ostoją spokoju, wojny husyckie zmieniły ten obszar w wielką krainę bezprawia. Na Górnych Węgrzech Czesi stworzyli rozbójnicze armie, wzmocnione z czasem przez chłopów z obu stron granicy. Przed ich bandami nawet miasta nie były bezpieczne. Herszt największej, Fedor Głowaty, żądał od Bardejowa 400 złotych kary za powieszenie swoich kompanów. Co czeka miasto, gdy suma nie trafi do podkrakowskiej Mogiły, sugerowały dołączone do listu z pogróżkami rózgi oraz rycina przedstawiająca broń i szubienice.

Bardejów spłonął zgodnie z obietnicą Głowatego, lecz i jego udało się w końcu poskromić. Niemniej nowa wojna Jana Olbrachta z Władysławem znów nie służyła praworządności w Karpatach. Chłopskie bandy tołhajów grabiły polskie dwory aż pod Przemyślem, znajdując schronienie i oparcie w węgierskich magnatach. Dopiero po rozbiorze Węgier proceder przerwał układ Zygmunta Augusta z Habsburgami. Nie było to jeszcze klasyczne zbójnictwo, lecz zbudowało klimat moralny i prawny na trzy następne stulecia.

W tę atmosferę trafili nowi przybysze z południa i wschodu. Od XIV w. góry zaludniali Wołosi, przez co się rozumie mieszankę rusińskich, rumuńskich, serbskich i Bóg wie jeszcze jakich wędrownych pasterzy. Koczownicze ludy nie znały jarzma osiadłego życia, swobodnie chodząc z bydłem przez niczyje Karpaty. Z czasem ujęto ich w karby wiosek, zakładanych na prawie wołoskim, lecz przychodziło to bardzo opornie. Dach nad głową ułatwiał przetrwanie w karpackich warunkach, lecz stacjonarne życie po chatach było im wrogie i obce. „Luźni ludzie", czyli niezwiązani z żadnym miejscem wędrowcy, wciąż pojawiali się i znikali po obu stronach granicy, nie wiadomo skąd i dlaczego.

Tymczasem Maciej Korwin, budując chwilowe imperium, stworzył z ludności karpackiej rodzaj straży granicznej, do obrony Węgier przed najazdami i pilnowania porządku na drogach. Na górali spadł więcej niż przywilej, bo obowiązek noszenia broni, której koszty rekompensowało zwolnienie z podatków. W pewnym sensie lisa mianowano dozorcą kurnika.

„Dobrzy chłopcy" z problemami

W czasach wojen i niepokojów normy obyczajowe tracą na znaczeniu, a prawo bywa słabe i bardzo odległe. Za to przybywa okazji, by trafić poza obręb wszelkich norm społecznych. Rosła liczba chłopów pozbawianych ziemi pod byle pretekstem albo powszechnym w dobrach Komorowskiego prawem kaduka. Także każdy, kto dał się schwytać na kłusownictwie lub uciekł z pańszczyzny, tylko drogę w góry miał przed sobą otwartą. Jeszcze jednym powodem banicji było unikanie służby wojskowej, trwającej w Austrii dożywotnio. I choć ją skrócono, Słowian traktowano wyjątkowo brutalnie, a z powodu ciężkich warunków i chorób większość rekrutów nigdy nie wracała. Nic dziwnego, że pod koniec XVIII w. co piąty galicyjski rekrut dezerterował, a większość uciekała przed branką pod turnie. Góry oferowały bezpieczne schronienie, lecz też mały wybór sposobów przeżycia.

Jednak, wyolbrzymiając czynnik społeczny, marksiści sprowadzili wszystko do walki klas, czyniąc ze zbójów lewicowych partyzantów i protorewolucjonistów. Niemniej była to tischnerowska prawda trzeciego rodzaju. Profesja „luźnych ludzi", przecierających górskie szlaki samopas, nie budziła wątpliwości, a desperaci tylko do nich dołączali albo naśladowali. Nie przypadkiem szerokie pasy zbójnickie przeszły na całe Karpaty z wołoskich strojów pasterskich. W istocie nikt nie dbał, skąd kto przychodzi, bo w jednej bandzie z Polakami i Słowakami bywali Czesi, Rusini i Węgrzy, a ich harnasiem mógł zostać nawet Jankiel Wolf, znudzony rozlewaniem wódki syn karczmarza z Beskidu Niskiego.

Nie brakło wśród zbójców zwykłych awanturników, socjopatów i amatorów prędkiego zarobku. Chłopscy rabusie ignorowali czystość klasową, mając za kompanów drobnych szlachciców i parobków, rzemieślników i kupców, a nawet urzędników, jeśli władali nożem i pistoletem. W rejestrach skazanych widać wszystkie stany i zawody, a członkami szajek bywały też kobiety.

Także ofiar nie dzielono wedle przesądów klasowych, z równym upodobaniem rabując dwory i kościoły, wiejskie chałupy i pasterskie szałasy. Wprawdzie chłopom rzadko było co ukraść, ale w Gorcach bacę, który bronił sera przed napadem, ugotowano żywcem w kotle z żętycą. Rzeczywiście na ogół okradano bogatych, choć nigdy się nie zdarzyło, by cokolwiek rozdano ubogim.

Jak zyskowny był zbójecki interes, trudno określić, lecz jaskinie z ukrytymi skarbami i fundowane przez harnasiów kościoły są tylko w góralskiej wyobraźni. Bywały wielkie łupy, jak konwój 2,5 tys. srebrnych talarów i 1,5 tys. złotych, zagarnięte za jednym zamachem, a czasem trafiła się gruba kiesa murgrabiego z Lubowli. Codzienność bandycka bywała bardziej zgrzebna, bo silną ochronę kolumn kupieckich trudno było pobić, a pojedynczy handlowcy rzadko kapali złotem. W dokumentach częściej mowa o skradzionym chlebie albo kawałku sukna, połowie grosza czy ostatniej koszuli zdartej komuś z grzbietu. Gdy gościnność chłopów się wyczerpywała, radowało ukradzione jedzenie. Z powodu ostrych zim rozbój był zajęciem sezonowym, dlatego po przepiciu zarobku z poprzedniego lata zbójcy witali wiosnę zupełnie goli.

Trudno orzec, skąd wielka atencja, jaką darzy zbójników góralska tradycja. Podziw zahukanych chłopów budziła pewnie śmiałość i swoboda zbójników, a utarcie nosa nielubianym panom i ekonomom przysparzało im satysfakcji. Dziewczynom imponował szyk „wesołych chłopców", jak o nich mówiono, bo codziennie nosili odświętne ubrania, a czasem szastali pieniędzmi. Brak potępienia brał się też z nagminności. Rozbój był niemal zwykłym zawodem, a chłopcy traktowali epizod zbójecki jak potwierdzenie wejścia w dorosłość. Z rejestrów sądowych wynika, że w XVII w. co czwarty góral z Żywiecczyzny należał do jakiejś bandy. Na Podhalu najzacniejsze rody góralskie, od Gąsieniców, przez Nowobilskich do Krzeptowskich, ze słynnym Sabałą włącznie, trudniły się rozbojem, nie znajdując w tym nic uwłaczającego godności. Czasem był to rodzinny biznes, o czym świadczy stracenie w Lanckoronie ojca z synami i matką. Niezbyt sztywne normy obyczajowe pasterzy mądrość ludowa umiała skleić w całość z wielką pobożnością. Tylko na skrajne bestialstwo padało potępienie, przez co odróżniano „dobrych" zbójników od zwyczajnych zbójów.

Zależnie od regionu nazywano ich „dobrymi" bądź „wesołymi chłopcami" albo „chłopcami zza buka". Na wschodzie byli też chłopcy „czarni", ponieważ smołowali koszule, żeby wszy się w nich nie zalęgły.

Kosmopolitycznemu towarzystwu na ogół było wszystko jedno, kogo i w jakim kraju rabują, lecz polscy zbóje upodobali sobie węgierską stronę granicy. Może to był mniejszy grzech ograbiać obcych niż swoich. Poza tym Węgry wydawały się bogatsze, więcej tam było miast i szlaków handlowych, a Bańska Bystrzyca czy Kremnica stały na kopalniach srebra. Przede wszystkim zaś klimat na południu był wiele łagodniejszy, co dogodnie wydłużało sezon zbójecki.

Harnasie i hetmani

Centralną postacią bandy był harnaś, ale raczej tylko na Węgrzech. W Polsce mówiono o nim hetman, a zupełnie rzadko kapitan. Harnasia wybierano jednogłośnie, a sprzeciw oznaczał wykluczenie z bandy. Sam harnaś także nie mógł odmówić przyjęcia zaszczytu i wyrzucano go z bandy, dopiero gdy się skompromitował w oczach kompanów. Pośród bandy był panem życia i śmierci, z prawem bezapelacyjnego ferowania wyroków i karania śmiercią nieposłuszeństwa. Tworzeniu i życiu grupy towarzyszyła aura przysiąg, tajemnic i religijno-magicznych obrzędów, wśród których ostrożnie wspomina się kanibalizm. Poza tym była zwykła codzienność zbrodni, pijackiego gwałtu i brutalności. Ofiary napaści mordowano chętnie, choćby oddali wszystko co mają – głównie ze strachu przed świadkami. Chłopcy lubili się też ogrzać w cieple płonącej karczmy czy dworu.

Pierwszym sławnym hetmanem beskidzkim był Sebastian Bury, kradnący wszystko – od bydła po chłopskie ubrania, a jego banda chodziła na rozbój pod własnym sztandarem. Spitego na umór Burego i kompanów schwytali w końcu chłopi z Milówki. Zapamiętano go z fasonu, z jakim przyjął własną egzekucję w Żywcu, gdy kazał się wszystkim obecnym, katu i wysokiemu sądowi pocałować w rzyć, a już wisząc na haku, ponaglał oprawców wesołymi okrzykami.

Maciek Klinowski zasłynął z tego, że złupił orszak Jana Kazimierza, choć to raczej bujda, bo z królem jechało kilkuset żołnierzy. Niemniej potem ograbił szwedzki oddział pod Żywcem, czym zdobył tytuł patrioty.

Szczególnym bestialstwem odznaczył się Marcin Portasz, który, kryjąc się na Orawie, grabił polskie dwory i plebanie. Pewnego razu schwytał urzędnika z Węgierskiej Górki i uprowadził do Rajczy, gdzie czekał na okup. Chociaż żona złożyła za męża ogromną sumę, bandyci na jej oczach stłukli biedaka do nieprzytomności, po czym zastrzelili i odcięli głowę toporem. Wojskowy pościg dopadł tylko kochankę Portasza i jej ojca, ale wojsko wyręczyli chłopi, sami dostarczając herszta do Żywca na proces i egzekucję.

Hetman Klimczok jest legendą sklejoną z trzech postaci o nazwisku Klimczak, będących najpewniej braćmi. Gdy pierwszy z nich – Wojciech – za napady na dwory został schwytany i stracony w Oświęcimiu, zaraz objawili się Mateusz z Janem, którzy podczas napadu na dwór w Mikuszowicach zastrzelili szlachcica. Obaj w 1697 r. zawiśli na haku w Krakowie i zginęliby zapomniani, gdyby 100 lat później mitu Klimczoka nie stworzyły niemieckie powieści przygodowe.

Z niejasnych powodów największą sławę zdobył Juraj Janosik z okolic Żyliny. W Polsce jest postacią literacką, lecz na Słowacji ma mocną pozycję narodowego pomnika i postaci z banknotów, choć niczym szczególnym się nie wyróżnił. Jako młody żołnierz austriackiej armii miał nieszczęście pilnować celi starego harnasia Tomasza Uhorčika. Skazaniec tak zbałamucił chłopaka, że Juraj pomógł mu uciec z więzienia, a sam zdezerterował. Jednak kryminał dostatecznie zalazł za skórę Tomaszowi: zmienił nazwisko i zaczął bacować. W jego miejsce hersztem bandy został Janosik. Mimo młodego wieku Juraj musiał być wyjątkowo bezwzględny, skoro zyskał szacunek doświadczonych zbójów. Pod jego dowództwem dwa lata grabili kupców na drogach i plebanie, aż podczas jednego napadu Janosik zastrzelił proboszcza. Juraj był o tyle sprytniejszy od innych bandytów, że łapówkami kupił ochronę notabli w żupie liptowskiej i za ich poręczeniem nieraz uszedł cało, lecz na zabójstwo księdza to było za mało. Podczas śledztwa Janosik mało honorowo zrzucił winę na kamrata, lecz został skazany i w wieku 25 lat zawisł na haku w Liptowskim Mikułaszu.

Niemal równą popularnością cieszył się Andrzej Szebesta, zwany Ondraszkiem, pierworodny syn wójta Janowic. Z powodu jego wyczynów na granicy Moraw krążyły legendy, że zaprzedał duszę diabłu. Ondraszek jako jeden z nielicznych harnasiów uniknął szafotu, bo zginął od toporka w głowie z ręki kamrata i kuzyna Jury Fucimana. Wszakże wiarołomny towarzysz harnasia, zamiast obiecanych 100 złotych nagrody, otrzymał śmierć na torturach. Z ręki kolegi zginął także hetman Torgalik, znany na Orawie ze zbyt pochopnych morderstw i podpaleń.

Jeszcze większą grozę budził Józef Baczyński, który zbójował ze szwagrem i dwoma innymi chłopami. Banda była znana z bezwzględności i okrucieństwa, wymuszając łupy przypiekaniem i polewaniem ofiar wrzącym tłuszczem. W zamian Baczyński oszczędzał kościoły, poprzestając na rabowaniu majątku plebanów. Równie krwiożerczy był sadystyczny zabójca Aleksy Dobosz z Pokucia. Jego z kolei zabił jakiś chłop, mszcząc się za zbałamucenie żony.

Może ostatnim wielkim harnasiem Beskidów był Juraj Proćpak, który ze zgrają dwustu zbójów operował z lasów Baraniej Góry. „Kroćpok", jak go nazywali miejscowi, mordował chętnie i dużo, a wśród jego ofiar był rodzony brat kochanki – bynajmniej nie zepsuło to namiętnego romansu. Niestety, dziewczyna zbyt wiele paplała po pijanemu, co w końcu złamało karierę kochanka. Wraz z nim stracono 28 kamratów, setkę ubiczowano, a czterech dezerterów dostarczono wojsku na rozstrzelanie. Niemniej jeszcze całkiem niedawno Proćpakiem straszono niegrzeczne dzieci.

To tylko najsłynniejsi harnasie z XVII i XVIII w., ale w tym samym czasie działały dziesiątki, jeżeli nie setki innych. Większość z nich przemknęła przez historię jak meteory, bo kariera band zbójnickich trwała najwyżej rok, a przy dużym szczęściu dwa lata.

Ogniem, mieczem i biurokracją

Długo jedynym narzędziem zwalczania plagi było odstraszanie, stąd dbałość, by egzekucje zmienić w teatralne seanse okrucieństwa. Dlatego w sprawach o zbójnictwo wyrok zwykłego ścięcia lub powieszenia był aktem nadzwyczajnej łaski. Zanim przestępca zawisł na haku, co było honorowym przywilejem harnasiów, wpierw musiał przeżyć wymyślne tortury. Utrata przytomności lub przedwczesny zgon rujnowały scenariusz widowiska, dlatego zawodowi kaci byli biegłymi medykami. Ze wspomnianego Marcina Portasza biecki kat Jurek najpierw darł pasy skóry, potem go umiejętnie przypiekał, obciął mu ręce, a dopiero na końcu powiesił. Częste było wypuszczanie wnętrzności, łamanie kołem i ćwiartowanie, zakończone wbiciem na pal. Niejakiego Janka, hetmana z Tatr Bielskich, pokiereszowano i zaszyto po szyję w worze z bydlęcej skóry, by w ranach się zalęgły robaki. Strach jednak nie działał, bo w miejsce jednej bandy wyrastały zaraz dwie następne.

Temat góralskiego zbójnictwa martwił szczyty Rzeczypospolitej. Z rozbojami skojarzono przychodzących z węgierskiej strony „Serbów", czyli wałęsających się samopas Wołochów i innych „luźnych ludzi" gór. Sejm walny z 1624 r. zabronił udzielać im wszelkiej pomocy oraz kazał informować o nieznanych przybyszach. Ponieważ wielu górali znikało z wiosek, by dołączyć do band rozbójniczych, zakazano podróży dłuższych niż rok, pod sankcją utraty prawa dziedziczenia majątku. Brak środków na zbrojne zwalczanie bandytów rozwiązano nowym, specjalnym podatkiem. Najemnych harników, zwanych też ludźmi pieniężnymi, rekrutowano wśród chłopów i postawiono pod chłopskim dowództwem. Harnicy czasem rzeczywiście łapali zbójników, jak choćby Józefa Baczyńskiego z Gorców, a czasem tylko zbierali ich obcięte głowy. Jednak lekarstwo dawało wszystkie objawy zwalczanej choroby. Harnicy dali się we znaki nie tylko przestępcom, a bywało, że sami zmieniali się w zbójów. Raz podczas burdy w Żywcu zamordowali siedmiu mieszczan, w tym jedną kobietę, i prawie rozbili pół miasta.

Wiele wysiłków zniweczył potop szwedzki, gdy szlachta płaciła zbójom za walkę z najazdem, na prawo i lewo rozdając listy żelazne. Wprawdzie w 1662 r. wojska koronne Bidzińskiego rozbiły pod Żywcem grupę braci Klimczaków i dwie podobne bandy Mizia i Łyśniewskiego, ale oddział rotmistrza trzeba było odwołać, bo więcej pustoszył, niż uratował.

Końcem wieku rozbój tak się rozzuchwalił, że biskup krakowski nawet mieszczanom kazał się uzbroić, a chłopom osadzać kosy na sztorc. Na drogach trzeba było ustawiać strażników i wędrowne patrole. Każdy miał obowiązek ostrzegać przed nieznanym przybyszem, wszczynać alarm przy podejrzeniu napadu i brać udział w pościgach. Zaniechania, ociąganie i wykręty były karane śmiercią. Wszelako chłopi zamieszkujący odludzia bardziej się bali zbójeckiej wendety niż odległej władzy. Chałupy były łatwopalne, a na hali lub w lesie łatwo o śmiertelny wypadek. Niewiele też dawały próby rozbrojenia górali.