„Gwiaździsta noc” van Gogha

Po śmierci ojca i kolejnych zatargach z rodziną w listopadzie 1885 r. van Gogh dociera do Antwerpii. Tam ma miesięczny epizod na Antwerpskiej Akademii Sztuk Pięknych, ale z powodu nieporozumień z profesorami opuszcza Akademię i przenosi się do brata – do Paryża. „Dzięki bratu van Gogh zaprzyjaźnia się z Gauguinem i Pissarro. Poznaje też Toulouse-Lautreca i Johna Russella. Powstaje w tym okresie przeszło 200 obrazów, w których widać pewne wpływy impresjonizmu” (op. cit.).

W lutym 1888 r. wyjeżdża na południe Francji, do Arles, aby, jak napisał do Theo: „widzieć inne światło (...) widzieć silniej świecące słońce”. Wpada tam w szał malowania: tworzy poszczególne obrazy w kilka dni, a nawet godzin. Maluje głównie proste motywy – krajobrazy, własny pokój, nocną kawiarnię, kwiaty, w tym słynne „Słoneczniki” (warto przy tym zaznaczyć, że w ciągu tych kilku najbardziej twórczych lat namalował też około 30 autoportretów). „Jednocześnie odżywa w van Goghu zamysł o wspólnej pracy z innymi malarzami. Wynajmuje Żółty Dom, który chce przekształcić w raj dla malarzy. Paul Gauguin po namowach van Gogha przyjeżdża do Arles 23 października 1888 r. Wspólne malowanie trwał jednak tylko dwa miesiące. Przeciwieństwa obydwu wielkich indywidualności stają się przyczyną niesamowitych napięć. 23 grudnia, po kolejnej gwałtownej kłótni, Vincent grozi przyjacielowi brzytwą i w stanie najwyższego wzburzenia obcina sobie ucho. W wyniku upływu krwi i niepoczytalności umysłowej van Gogh zostaje umieszczony w szpitalu w Arles, gdzie spędza 14 dni. W marcu 1889 r. mer Arles otrzymuje petycję od mieszkańców miasta z żądaniem odosobnienia Vincenta i zaryglowania Żółtego Domu – tak też się dzieje” (op. cit.).

8 maja 1889 r. artysta trafia do szpitala dla obłąkanych koło Saint-Rémy – tam powstaje m.in. słynna „Gwiaździsta noc”. Początek 1890 r. daje Vincentowi nadzieję: opublikowana zostaje pierwsza pozytywna ocena jego prac pióra paryskiego krytyka Alberta Auriera. Jednak już w marcu artysta przechodzi najostrzejszy jak dotąd kryzys, który wyłącza go z pracy na blisko dwa miesiące. Pod koniec maja van Gogh przyjeżdża do Auvers na północy Francji, gdzie opiekę zaofiarował mu dr Gachet, przyjaciel Camille’a Pissarra. W powszechnym mniemaniu 27 lipca 1890 r., w czasie kolejnego załamania nerwowego, Vincent van Gogh próbował popełnić samobójstwo. Miał strzelić do siebie z rewolweru i skonać w męczarniach po dwóch dniach. Zupełnie inną wersję zdarzeń przedstawiają autorzy obszernej biografii „Van Gogh. Życie” (Świat Książki 2015). Steven Naifeh i Gregory White Smith dowodzą, że w śmierć van Gogha mogły być zamieszane osoby trzecie.

Żyjący zaledwie 37 lat artysta pozostawił po sobie tysiące prac, choć za życia sprzedał tylko jeden: „Czerwone winnice w Arles” za 400 franków. W stulecie śmierci artysty w domu aukcyjnym Sotheby’s ten sam obraz sprzedano za 53,9 mln dolarów. Do grona bezcennych arcydzieł sztuki bezsprzecznie należy jego „Gwiaździsta noc”, która od 1941 r. znajduje się w stałej kolekcji Museum of Modern Art w Nowym Jorku.

Rozgwieżdżone niebo

O pomyśle na taki właśnie obraz Vincent pisał już jesienią 1888 r. w liście do siostry Wilhelminy: „Chcę teraz koniecznie namalować rozgwieżdżone niebo. Często wydaje mi się, że noc jest jeszcze bogatsza w kolory niż dzień, ubarwiona najintensywniejszymi fioletami, błękitami i zieleniami. Jeśli przyjrzysz się uważnie, to zobaczysz, że niektóre gwiazdy są cytrynowe, inne mają odcień różowy, zielony i błękitny jak niezapominajki”. W liście z 18 czerwca 1889 r. do brata Theo stwierdził, że obraz jest już namalowany: „Mam wreszcie pejzaż z oliwkami i również nowe studium gwiaździstej nocy” (za: van-gogh.pl; chodzi także o dzieło „Drzewa oliwne z Alpilles w tle”). W tym czasie artysta przebywał w szpitalu Saint-Paul-de-Mausole, w pobliżu Saint-Rémy. Miejscowość ta była położona „w typowym dla Prowansji śródziemnomorskim krajobrazie, na który składały się drzewa cyprysowe, gaje oliwne oraz skąpa roślinność na wzgórzach. Tym, co przyciągnęło uwagę van Gogha, była nie tyle pocztówkowa malowniczość krajobrazu, co groteskowe kształty roślin i skał; artysta nie musiał przekształcać ich w malarskie impresje, ale brał je takimi, jakimi były; miały one te cechy, których poszukiwał on w swojej sztuce – były zniekształcone i wypaczone”.

„Gwiaździsta noc”, olej na płótnie o wymiarach 73,7 x 92,1 cm, przedstawia panoramę fikcyjnej wioski.Van Gogh ujął w ramy wyobrażenie niedawno odkrytych motywów: z lewej strony uwagę widza przykuwa dominujący cyprys wznoszący się ku niebu, z prawej – grupa drzew oliwnych skupiona w obłok, a na horyzoncie falujące wzgórza Alpilles. Tym jednak, co stanowi o wyjątkowości tego dzieła, jest dramatyczna, kosmiczna gra rozgrywająca się na ciemnoniebieskim niebie, gdzie dwie olbrzymie, spiralne mgławicesplatają się nawzajem, a 11 nienaturalnie powiększonych gwiazd otoczonych świetlistą aureolą przedziera się przez mrok nocy. Nierzeczywisty pomarańczowy sierp księżyca wydaje się stanowić jedność ze słońcem. Na horyzoncie rozciąga się jasna, świetlista wstęga – być może Droga Mleczna – rzucająca blask na znajdujące się poniżej góry wzmocnione ciemnymi konturami. „Przedstawiając krajobraz, van Gogh pomieszał widok Saint-Rémy ze wspomnieniami holenderskich wiosek z czasów swojej młodości – wysoka, spiczasta wieża kościelna jest częstym widokiem na północy, a rzadkością na południu” (cyt. j.w.). Obraz doczekał się licznych interpretacji – zarówno naukowych, związanych m.in. z astronomią, jak i mistycznych, wywodzących ideę powstania dzieła z poszukiwania przez artystę Absolutu. „Gwiaździsta noc” łączy w sobie doczesność człowieka z tajemnicą wszechświata, jest artystyczną wizją przenikania się obu tych wymiarów.