Zgodnie z art. 917 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego o charakterze cywilnoprawnym, np. umowy handlowej, w tym celu, aby uchylić niepewność w zakresie roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie, albo aby uchylić spór istniejący lub mogący powstać w przyszłości. Polubowne rozstrzygnięcie sporu może być zawarte wyłącznie w sytuacji, gdy między stronami stosunku prawnego istnieje niepewność lub właśnie spór co do roszczeń wynikających z tego stosunku. Ponadto, celem zawarcia ugody jest uchylenie tej niepewności lub sporu, a strony dążą do osiągnięcia celu przez wzajemne ustępstwa. Jako przykład można tu wskazać porozumienie się stron polegające na redukcji lub rozłożeniu na raty spłaty należności przysługującej wierzycielowi, w zamian za uregulowanie przez dłużnika zmniejszonej lub rozłożonej na raty – kwoty długu (por. interpretację Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 13 kwietnia 2017r., 3063-ILPB1-1.4511.114.2017.2.AN).
Ugoda należy do umów wzajemnie zobowiązujących i konsensualnych. Może ona być zawarta między przedsiębiorcami na etapie postępowania sądowego, którego przedmiot stanowią roszczenia o charakterze handlowym (tzw. ugoda sądowa). Zawarcie ugody między kontrahentami (wierzycielem i dłużnikiem) skutkuje wydaniem przez sąd postanowienia o umorzeniu postępowania. Ugoda zawarta przed sądem jest równoważna wyrokowi sądowemu, stanowiąc tytuł egzekucyjny, który zaopatrzony w klauzulę wykonalności jest podstawą egzekucji sądowej (art. 777 § 1 pkt 1 kodeksu postępowania cywilnego; dalej: k.p.c.).
W toku postępowania sądowego może także dojść do zawarcia ugody w efekcie mediacji (tzw. ugoda przed mediatorem). Ugoda taka, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem. Jej zatwierdzenie w drodze nadania klauzuli wykonalności stanowi tytuł wykonawczy (art. 18315 § 1 k.p.c.). Ugoda może także być zawarta w ramach sądowego postępowania pojednawczego, przed wniesieniem pozwu (art. 184–185 k.p.c.).
Uwaga! Zarówno koszty procesu, w którym zawarto ugodę, jak i koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą – co do zasady – znosi się wzajemnie.
Wzajemne ustępstwa
Na podstawie ugody sądowej może dojść do odnowienia (nowacji) istniejącego zobowiązania, w sytuacji gdy dłużnik deklaruje się, przy akceptacji wierzyciela, spełnić inne świadczenie lub to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej (art. 506 § 1 k.c.). Skutkiem zawarcia ugody sądowej może być zmiana dotychczasowego stosunku prawnego, łączącego strony zawartej uprzednio transakcji handlowej.