Do 31 maja odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych

Warto jeszcze zweryfikować postanowienia zakładowych regulaminów i zaktualizować zasady przyznawania świadczeń. Tym bardziej że zmienia się orzecznictwo w tym zakresie.

Kłopotliwe wymagania

Podstawy wymiaru składek nie stanowią świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w zakresie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. Taką regulację zawiera § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 2236 ze zm.; dalej: rozporządzenie składkowe). W praktyce ZUS często kwestionuje zastosowane zwolnienie, powołując się najczęściej na wadliwy rozdział świadczeń z zfśs.

Wytyczony przez Sąd Najwyższy kierunek interpretacji wskazuje, że z tego zwolnienia nie będzie mógł skorzystać pracodawca, jeżeli:

- wypłacone świadczenie nie ma właściwości socjalnych (nie zostało uwarunkowane sytuacją życiową, rodzinną i majątkową). Podział uprawnionych według wysokości wynagrodzeń uzyskiwanych tylko u pracodawcy nie wystarcza do traktowania świadczenia jako socjalnego;

- należność została rozdysponowana z naruszeniem regulaminu co do zasad i warunków korzystania z usług i świadczeń (regulamin przewidywał składanie przez uprawnionych wniosków i oświadczeń o średnim dochodzie w rodzinie).

Pierwszy warunek wymaga zawsze interpretacji przepisów (zarówno ustawowych, jak i tych w zakładowym regulaminie), natomiast drugi dotyczy kwestii proceduralnych. Przykładem jest wyrok Sądu Najwyższego z 10 lipca 2014 r. (II UK 472/13), w którym po raz kolejny wskazano, że „przyznawanie świadczeń z zfśs wymaga stosowania kryteriów socjalnych z art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs". Orzecznictwo SN nie zostało jednak w pełni zaaprobowane przez sądy niższych instancji, które słusznie poszukują swoistego kompromisu związanego z przyznawaniem świadczeń z zfśs. Analiza orzecznictwa wskazuje, że niektóre sądy apelacyjne wypracowały alternatywne spojrzenie na wykładnię § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia składkowego.

Sytuacja uprawnionego

Artykuł 8 ust. 1 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 111 ze zm.; dalej: ustawa o zfśs) wyraźnie wiąże wysokość przyznawanego świadczenia (będącego pomocą finansową w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy) z rozpatrywaną łącznie sytuacją życiową, rodzinną i materialną osoby uprawnionej. Samo jednak przepisanie tej zasady nie pozwoli uniknąć kłopotów, jeżeli sytuacja uprawnionego nie jest badana kompleksowo. Najbezpieczniej przyjmować więc, gdyż stanowisko to podziela wiele sądów, że jakiekolwiek dofinansowania muszą być zgodne z art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs, który ustanawia tzw. kryterium socjalne. A to oznacza, że przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z zfśs w każdym przypadku ma zależeć wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu.

Bez hierarchii

W praktyce przy konstruowaniu zasad korzystania z zfśs pojawia się pytanie, które z podanych kryteriów socjalnych ma znaczenie najważniejsze. Obecnie przyjmuje się (zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie), że ustawodawca nie dokonał hierarchizacji tych kryteriów.

Najistotniejsza jednak wydaje się sytuacja materialna uprawnionego, ale prawodawca ulokował ją jako ostatnią, co więcej – jako pierwszą wskazał sytuację życiową. Dlatego słuszny jest wniosek, że ustawodawca nie wyłonił spośród przyjętych kryteriów czynnika priorytetowego i hierarchii dla kryteriów należy poszukiwać w istocie poszczególnych świadczeń. Pojawiają się orzeczenia, z których wynika, że wyjątkowo można odstąpić od tych kryteriów.

Problemy z dziećmi

Świadczeniami, które pracodawcom sprawiają sporo kłopotów, są te przyznawane dzieciom (np. paczki z okazji Dnia Dziecka). Niektóre wyroki ten problem rozwiązują na korzyść płatnika. Podkreślają, że w przypadku dzieci pracowników nie ma możliwości zbadania ich potrzeb socjalnych, a tym samym różnicowania wysokości wypłat na te potrzeby. Rozgraniczanie poziomu świadczeń w postaci dopłat do wypoczynku dzieci na podstawie kryterium socjalnego wypaczyłoby charakter świadczenia. Tak np. orzekł Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyrokach: z 18 września 2013 r. (III AUa 17/13), z 18 września 2013 r. (III AUa 16/13), z 25 września 2013 r. (III AUa 18/13.). Choć stanowisko to może budzić wątpliwości, jest racjonalne, jeżeli weźmie się pod uwagę beneficjenta świadczeń.

Pracodawcom, którzy chcą zastosować bezpieczniejsze wyjście, należałoby radzić przyjęcie jednego z dwóch rozwiązań. Pierwsze polega na ustaleniu wartości paczki na tym samym poziomie, ale jednocześnie przyjęcie, że jej koszt pokrywa pracownik, a pracodawca dofinansowuje paczkę w wysokości zależnej od kryterium socjalnego (dofinansowanie jest różne). Drugie rozwiązanie to ustalenie, że paczki w zależności od sytuacji socjalnej pracownika będą miały różną wartość.

Nie tylko pensja

Tworząc tzw. widełki dla przyznawania świadczeń czy dofinansowania, wielu pracodawców wskazuje co prawda, że wysokość świadczenia zależy od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej, ale w efekcie poziom i prawo do świadczeń uzależnia od dochodu wyliczonego na podstawie wynagrodzenia uzyskiwanego w zakładzie. Orzecznictwo przyjmuje, że wynagrodzenie uzyskiwane u pracodawcy w ograniczonym zakresie odzwierciedla, na jakim poziomie kształtuje się sytuacja materialna ubezpieczonego.

Sytuacja materialna uprawnionego nie zależy bowiem wyłącznie od wysokości uzyskiwanych zarobków. Składają się na nią inne elementy. Przykładowo, jeśli mamy dwóch ubezpieczonych, z których jeden jest osobą samotną, a drugi utrzymuje rodzinę składającą się z małżonka i dwójki dzieci, to nawet gdyby uzyskiwali wynagrodzenia na tym samym poziomie, to ich ogólna sytuacja materialna byłaby całkowicie odmienna. Tak uznał SA w Poznaniu w wyroku z 9 lutego 2016 r. (III AUa 1144/15).

Co do niektórych świadczeń nastąpił wyraźny zwrot w orzecznictwie. Polega on na przyjęciu, że niektóre świadczenia nie wymagają spełnienia przez uprawnionego ustawowych kryteriów. Wskazuje na to zmiana linii orzeczniczej w sprawie wykładni art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs. Zmiana ta wpływa też na kwestię oskładkowania.

Kiedy bez kryterium socjalnego

W wyroku z 23 października 2008 r. (II PK 74/08) Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs nie odnosi się do całości działalności socjalnej w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy, ale tylko do ulgowych świadczeń i usług. W praktyce koncepcja ta sprowadza się do delimitacji świadczeń wypłacanych z funduszu socjalnego, poprzez wprowadzone rozróżnienie na ulgowe świadczenia i usługi, do których stosuje się kryteria socjalne, oraz na usługi powszechnie dostępne. Tak sformułowane stanowisko nie jest obojętne dla określenia zwolnienia należności z podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne.

Rozstrzygnięcie to zainspirowało niektóre sądy apelacyjne do zmieniania decyzji ZUS wydawanych na podstawie § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia składkowego. Przyjmują one zgodnie, że środki zfśs przeznaczone na wycieczki organizowane przez pracodawcę nie są wliczane do podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne. Oskładkowaniu nie podlegają także pikniki, festyny, imprezy sportowo-kulturalne i podobne przejawy działalności socjalnej pracodawcy (wyrok SA w Poznaniu z 26 marca 2013 r., III AUa 1311/12). Brak konieczności uzależniania świadczeń od kryteriów socjalnych zaakceptowano również z tych samych powodów w stosunku do organizacji imprez integracyjnych pracowników.

Sądy apelacyjne uznają zatem, że wszystkie wydatki niepodlegające wartościowaniu na podstawie sytuacji życiowej, rodzinnej i majątkowej (czyli te dostępne dla wszystkich uprawnionych) zostały wyłączone na mocy § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia składkowego z podstawy wymiaru składek społecznych. Zgodnie z najnowszym orzecznictwem mieszczą się w tym także bilety wstępu na spektakle, do kina, teatru. Tak uznał SA w Białymstoku w wyrokach: z 8 kwietnia 2015 r. (III AUa 1460/14), z 8 kwietnia 2015 r. (III AUa 1459/14), z 9 kwietnia 2015 r. (III AUa 1544/14).